Төрткүл — дүниенің киесі
xa0 xa0 
xa0 xa0 Әр тасын түртсең, қатпар-қатпар тарихтан сыр шертетін көне қаланың кербез келбеті қандай ғажап десеңші! Тараз шаһарының тарихи құнын, бағзы замандағы саяси салмағының көрсеткішін айқындайтың тағы бір киелі орын – «Төрткүл» көшпенділер керуен сарайы емес пе, құрметті оқырман?!
xa0Б.з.д.xa0ІІ-Іxa0ғасырларданxa0бастауxa0алғанxa0Жібекxa0жолыxa0көптегенxa0елдердіңxa0экономикалықxa0өркендеуінеxa0өзxa0үлесінxa0қосқаныxa0анық.xa0Қытайдан бастау алған керуен жолы Тибет, Қашқар, Жетісу арқылы көне Тараз қаласына келіп, осы жерден екіге бөлінгені белгілі. Бірі Орта Азия қалалары арқылы Ташкент, Самарқанд, Хиуа, Үргеніш арқылы Иранға кетсе, екіншісі Түркістан, Отырар, Хорезм арқылы Еділ, Кавказ жолымен Жерорта теңізіне жеткен. Осындай ұлы дала жолдарының түйісетін жолдарының бірі әрі бірегейі Тараз қаласы еді. Сондай-ақ, қалаларды өзара байланыстыратын жолдардың бойында керуен сарайлары көптеп бой көтерген-ді. Соның бірі көне шаһарымызда орын тепкен «Төрткүл» керуен сарайы болатын. Тарихшылардың айтуынша, «Төрткүл» көшпенділер сарайы ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Жалпы, «Төрткүл» сөзі түркі тілінен аударғанда «төрткүл дүние» деген мағынаны береді екен. Міне сол себепті болар, сол уақыттағы алып шаһарлардың бірі Тараз қаласына ат басын тіреген көптеген халықтар осы кешенге арнайы келіп аялдаған деседі. Қаланың батысында орын тепкен «Төрткүл» кешенінің зерттеу жұмыстарымен бірқатар археолог-ғалымдар белсене айналысқан. Алғаш рет есімі елімізге белгілі ғалым Карл Байпақовтың басшылығымен 1983-1985 жылдары зерттеу және қазба жұмыстары жүргізілген-ді. Тәуелсіздіктің арайлы ақ таңы атқан соң, яғни 2008-2010 жылдары Ә.Марғұлан атындағы археология институтының мамандары қазба жұмыстарын қайта жүргізіп, керуен сарайды қалпына келтіруге күш салған. Археологтар зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында Төрткүлден қонақ бөлмелерін, қазан-ошақ пен керамикалық заттардан жасалған үй тұрмысында пайдаланатын ыдыс-аяқтарды тапқан екен. Сонымен қатар, 2010-2011 жылдары керуен сарайда қайта толық жөндеу және қалпына келтіру жұмыстары қолға алынып (жөндеу жұмыстарының құны 97 млн. теңге болған көрінеді), бес метрлік дуалдар тұрғызылып, ішкі көрінісі туристік нысан ретінде қайта жасалынған екен.
xa0Біз де өз кезегімізде қаламыздың ең көрнекті жерінің бірі болып табылатын «Төрткүл» көшпенділер керуен сарайын көзімізбен көруге жыл сайын асығып тұрамыз. Себебі, керуен сарайда қала халқы мен алыс-жақын шетелдерден келетін туристерді қызықтыратын деректер көп. Керуен сарайдың ішіне аяқ басқанда, бағзы жаугершілік заманға тап болғандай әсер аласың. Жан-жағы биік дуалмен қоршалған сарайдың ішіндегі шағын ғана бөлмелер, ондағы қазан-ошақ пен керамикадан жасалған құмыра көзіңе оттай басылады. Өз уақытында кешеннің шеткі ұзындығы 100 метрден 115 метрге дейін, ал биіктігі 4-5 метрге дейін жететін болса, бүгінгі таңда оның ұзындығы 85 метрден 100 метр шамасында. Ал биіктігі 1,5 метрге жетіп, бойына айтарлықтай зақым келген.
Бүгінде «Төрткүл» керуен сарайы Жамбыл облысының тарихи-мәдени ескерткіштерін қорғау және қалпына келтіру бойынша дирекциясының қарауында.xa0«Төрткүл» керуен сарайының бүгінгі тыныс-тіршілігі жайында Жамбыл облысы әкімдігінің мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының «Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясы» КММ-і «Тарих және археология» бөлімінің меңгерушісі Сауран Қалиев бізге кеңінен әңгімелеп берді.
Сауранxa0ағаxa0әуеліxa0керуенxa0сарайдыңxa0тарихыxa0турасындаxa0баяндап,xa0қазіргіxa0таңдаxa0бұлxa0кешенгеxa0қызығушылықxa0танытыпxa0отырғанxa0туристердіңxa0қарасыxa0қалыңдағанын,xa0соныңxa0ішіндеxa0қытайлықтардыңxa0ықыласыxa0айрықшаxa0екенінxa0айтты.
-xa0Жалпы,xa0біздіңxa0облыстаxa0Төрткүлxa0секілдіxa0көшпенділерxa0сарайыныңxa0бірнешеуіxa0анықталыпxa0отыр.xa0Тараз қаласы маңындағы Құлан, Күлшіп, Жүлшіп, Ақыртас, төменгі Барысханды айтуға болады. Бұл керуен сарайлары сол тұста «Төрткүл» деп аты айтып тұрғандай, төрткүл дүниенің әр бұрышынан келген халықтардың арнайы тоқтайтын жері болған. Мәселен, сол тұста көшпенділер мінген түйелер 30-50 шақырым жерді жүріп өтіп, шаршап-шалдыққан мезгілде әлгінде айтқан керуен сарайларына аялдап, демдерін басып алатын болған. Осынау керуен сарайлардың ең үлкені «Төрткүл» болып табылады. Бұл VI-VII ғасырларда жол азабынан құтылу үшін жасалған, ұтымды ойластырылған дүниелер, — дейді Сауран Қалиев.
Сауранxa0мырзаныңxa0айтуынша,xa0оларxa0көнеxa0қаламыздыңxa0киеліxa0орындарыxa0менxa0кешендерінxa0жер-жаһаннанxa0келетінxa0туристергеxa0кеңіненxa0таныстыруxa0үшінxa05-6xa0туристікxa0компанияменxa0тығызxa0жұмысxa0жасайдыxa0екен.
Өткенxa0жылыxa0Ұлыxa0Жібекxa0жолынxa0қайтаxa0жаңғыртуxa0мақсатындаxa0Қытайxa0жеріненxa0түйеліxa0керуенxa0келген-ді.xa0Олар қазақ жеріне табан тірей отырып, өз отандарының символына айналған шайларының көптеген түрлерін жарнамалап кеткен еді. Сонда қытай керуеншілері Төрткүлге арнайы тоқтап, бұл жердің тарихи мәнінің тереңде жатқанын тілге тиек еткен екен.
-xa0Міне,xa0шілдеxa0айыныңxa0ортаxa0тұсындаxa0солxa0қытайлықxa0керуенxa0көнеxa0Таразғаxa0қайтаxa0табанxa0тіремекші.xa0Аспанасты елінен ат терлетіп келетін 200-ден аса қытайлықтар әулиеаталық ағайынға өздері әкелген заттар мен өнімдерін көрсетіп, әрі қарай Ташкент қаласына жол тартатын болады. Осыған орай, облыс әкімдігінде үлкен жиын өтіп, қонақтарды қалай қарсы алатынымыз және мерекелік іс-шараны ұтымды ұйымдастыру мәселесі талқыланды,-дейді ол.
Бұйыртса,xa0келесіxa0жылыxa0елордамызxa0Астанағаxa0төрткүлxa0дүниеxa0көзxa0тігіпxa0отырғанxa0«ЭКСПО-2017»xa0халықаралықxa0көрмесінxa0тамашалауғаxa0миллиондағанxa0туристxa0ағылады.xa0Осынау әлемдік масштабтағы көрме аясында жер-жаһанның жиһангездері қазақ жерінің бірнеше тарихи–мәдени қалаларын аралайтыны белгілі. Осынау киелі шаһарлардың қатарында 2 мың жылдық тарихы бар көне Тараз шаһары да бар. Демек, Сарыарқаның төріндегі ғаламат көрмені көздерімен көруге келген туристер біздің өлкеге арнайы тоқтап, қасиетті һәм тарихи жеріміздің таңғажайып келбетін тамсана да таңырқай тамашалайтын болады.
Алайда,xa0қаламыздағыxa0«Төрткүл»xa0секілдіxa0тарихиxa0маңызыxa0барxa0керуенxa0сарайыныңxa0қадір-қасиетінxa0текxa0шетелдіктергеxa0ғанаxa0көрсетіп,xa0мақтаныштанxa0кеудеxa0қағуданxa0аулақxa0болғанымызxa0жөн.xa0Сауран Қалиұлының айтуынша, «Төрткүл» керуен сарайына келемін деуші қала тұрғындары мен қонақтары үшін оның есігі әр уақытта айқара ашық. Оның үстіне су тегін. Өкінішке орай, «Төрткүл» кешені туралы тараздықтар тегіс біледі деу қисынға келмейді.
Демек,xa0өскелеңxa0ұрпақтыңxa0тарихиxa0санасынxa0жаңғыртуxa0үшінxa0қолдаxa0барxa0алтынныңxa0қадірінxa0біліп,xa0осындайxa0киеліxa0орындарғаxa0жиіxa0басxa0сұқтырсақ,xa0ұлттықxa0рухымызxa0даxa0асқақтайxa0түсіп,xa0өзгеніңxa0жауһарынаxa0қызықпай,xa0өзіміздіңxa0інжу-маржандарымыздыxa0бағалайтынxa0еді-ау…
xa0Индира БАЙҚОНЫС
Жамбыл-Тараз. – 2016. – 29 маусым. – 11 б.
xa0
