Түркілік тегіміз және Көне Тараз
Мекемтас Мырзахметұлы
Тараз және қазақ даласында болған басқа да қалалар жөнінде парсы, үнді, түркі, араб тілдерінде жазылған деректер баршылық. Зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен Тараз-Таластың талай рет тарихи оқиғаларына куә болғанын көре аламыз. Оның бірін француздың әйгілі ғалымы «Дала императорлары (Атилла, Шыңғысхан, Темірлан)» авторы Рене Груссе (Rene Grousset) деуге болады. Онда: “… қытайлық қолбасшы генерал Ченг-ки заманымыздың алпысыншы жылында «Қара шаһардың оңтүстігінде «Кио-Ли» мекенінде маңызды бip әскери орда құрды және өзін Тарым мен Boy-Ли арасындағы өлкенің қорғаушысы деп атады. Бұл аймақ қарашаһар мен Куча арасында болғандықтан, ол жерден басқа аймақтарды көз алдында ұстап күзете алатын».
Осылайша Жібек жолының бақылау жұмысын қытайлықтар «һионгнулардың шеңгелінен шығарып, өз қолдарына алған болатын. «һионгнулар» қарсылық көрсете алмағандарының ceбeбi олар б.з.б. 60 жылдардан бepi қарай үздіксіз шайқастарға ұрынып, әлсізденіп қалған еді. Екі кici патшалық таққа таласып «чан-ю» атағын алғысы келген. Бiрi – Һоу һан ие, eкіншici Че-чең еді. Б.з.б. 51 жылы һоу һан ие өзi Чанг Неган сарайына барып, император Сиван-Тидан өзін бағынышты екенін айтып, көмек сұрайды. Б.з.б. 49 жылы қытайдың қолдауымен бәсекелесін жеңеді. Б.з.б. 43 жылы Орхонға барып жеңімпаз ретінде аталық орнына таққа отырады.
Че-чең батыс һионгну тобына жататын. Ол Һоу һан иеден жеңілген соң, ежелгі Моғолстанды тастап, Қытайға бағынған бәсекелесіне тапсырады. Содан байлыққа кенелу мақсатында Батыс Tүркістанға қарай бет алды. Б.з.б. 44 жылы жол-жөнекей Іле аймағында Вусуэн әскерлерін күйретті. Имил аймағында hoy-ки тайпасын, Арал жайлауларында кин-ку тайпаларын, тіпті байқамай өздеріне қол ұшын берген Сұғдиан тұрғындарына да шабуыл жасап талқандады. Сөйтін өз билігін Шу, Талас кеңістігінде орнатты.
Бұл батыс һионгнулардың ұлы императорлық құруының арайлап атқан таңы болатын-ды. Бірақ қытайлықтар оған мұрша бере қойған жоқ. Б.з.б. 36 жылында қытайлық сардар Ченг-Танг кенеттен жорыққа шығып, Шуға кіріп, Че-чені тұтқындап, басын денесінен бөліп алды (б.з.б. 35-36 ж.). Мұндай трагедиядан соң хундардың да, Че-че жақтастарының да iзi батыста жоғалды. Тек қана біздің дәуіріміздің төртінші ғасырының аяғына таман (370-375 ж.) олардың Еуропаны жаулап алам деген ниетпен Еділ өзенінен өткен ұрпақтары Баламер, Атилла атымен тарих сахнасына бip-aқ шыққанын байқаймыз» (87-88- б. «Дала императорлары»).
Қытайлықтар түрікпен, монғол арасындағы ежелгі дәуірде жеңімпаз аталған тайпаға һионгну дейтұғын, Рененің пайымдауы бойынша, бұл атау хундарға берілген атаулармен бip деп саналуға тиіс. Өйткені римдер мен үнділер бұл далалықтарды солай деген.
Қытайлықтар б.з.б. IX және VIII ғасырлар шамасында һионгнуларды «ин-ну» деп атаған. Алайда, б.з.б. III ғасырда Тесин дәуірінде қытай жылнамаларында бұл eciм айқын түрде аталып келген.
Императорлық ғылымдар академиясы журналының 1902 жылғы 17-шi санында «Кираки-ширатор», «Тунгһулар мен һиәнгнулардың тілі жөнінде» атты мақаласында тілдік ерекшеліктері негізінде һионгнулардың түркілерге қатысты екенін мақұлдаған еді. Содан болар Рене Еуропа хундарын нақты түркі тегінен екенін әpi олар Түркістан, Азуф теңізі мен Дон сағасын да өз биліктерінде ұстағанын айтады (157-бет. Д.И.).
Қытай жылнамаларында «То-Кио», яғни түркілердің ата-тегі Қасқыр болған, олардың пікірінше, қаншық қасқыр олардың атасына сүт бepiп ер жеткізген. Содан ол қаншық қасқырмен жанасқан, соның нәтижесінде он ұл дүниеге келген. Олардың барлығы шешелерінің үңгірінде туған (Staislas Julien: То-Киоларға қатысты құжаттар – 326-б.). Тусап ағашының ұшында То-Киолар алтыннан жасалған қаншық қасқырдың басын орнатқан. Шахтардың күзетшілері де оларды қасқыр дейтін. Олар қаншық қасқырдан дүниеге келгендері үшін тегін ұмытпауға тырысқан…
Тай-Тсунг (Tai-Tsonq) Қытай императоры 611- 618 жылдары ic жүзінде Алтайдан Каспий және Үндікешке дейін билеушісі болған. Қытай саяхатшысы үиан-Тсунг (Tsonq) 630 жылдың басында оның бауыры hәм мұрагері Тонг че-hy (Tonq che- hou) яғни Иб Fy Тунг пен (618-630 ж. билік құрған) билік шыңының басында тұрған кезде Тарым алаңында кездескен. Ол қыс мезгілін Ыстықкөл жағалауына, кейде батысқа қарай Әулие-Ата аталатын Талас маңындағы «Мың бұлақ» (қазіргі Жуалы ауданы) аумағына барып өткізетін (174-б.). Үион Тзанг қытай саяхатшысы 629 жылы Қансудан бастап сол мекендерді көріп баян еткен. Ол солтүстікке жүру үшін (Турфан, Қара шahap, Куча, одан кейін Тугмаг, Талас, Ташкент, Самарқанды өтіп 644 жылы қайта оралғанда, оңтүстіктен Памир, Қашқар, Ярқанд (Жаркент), Хотан, Шан-шан, Туэн һуанг үстінен өткен» (174-б.).
Қытай қолбасшысы Као-Сиен-Че 751 жылы Талас өзенінің жағалауында Әулие-ата маңында Зиад ибн Салиһ басқарған түркілер мен арабтардың біріккен күштерінен жеңілді. Таластағы бұл мәнді де трагедиялық жеңістен кейін үиоан-Тсунг билігінің соңғы кезіне таман ішкі дағдарыстар мен сегіз жыл соғысқа байланысты қайтадан тіктеуіне ешқандай шара таба алмастан жоғары Азиядағы императорлығы кенеттен құлағанына куә болды, – дейді Рене Груссе.
Кейін 955 жылы қайтыс болған Қашқардағы бірінші Қарахан патшасы Боғрахан әулеттері барлығы ислам дінін қабылдаған жағдайда батыс Тарым, Шу және Талас даласын өзара бөліп алды.
Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай әкесінің мұрагері ретінде Ыстықкөл, Іле аумағы, Шығыс Оңтүстікте Балхаш көлін, Шу, Талас маңын өзіне қаратқан.
Шағатай әулеттері елу бip жылға созылған билігінен кейін 1370 жылы Әмір Темірдің екпінімен күйреді.
Содан он бесінші ғасырдың соңына таман Іле, Талас аймақтарында далалық өмip кешумен болды.
Mінe, Талас не Тараз мыңдаған жыл бойы талай тарихи тағдырдың куәсі болды. Он бесінші ғасыр түркілердің бөліске түсіп, қазақ хандығының құрылуына себеп болған. Бартольдтің де «Түркістаннамасы» мен Әбубәкір Мұхаммед Ибн Жафар-Әл Наршаһидың (286-348) «Бұхара тарихы» атты еңбектерін салыстыра қарастырсақ, Тараз шайқасын Бартольд осы кітапты пайдалана отырып тұжырым жасағанын байқаймыз.
Бұхара тарихында: «…Әмip Нәсірдің қайтыс болған хабары Әмир-әл-мүмінин-Мүһтәзд Беллаға жеткенде, ол Мауәроннәһрдің билігін Әмір Исмайылға тапсырды. Ол 893 жылы көкек айында тағайындалысымен Тараз шайқасына аттанды. Көп тауқымет шекті. Соңында Тараз әмipi сыртқа шықты, көптеген диқандармен ислам дінін қабылдады, Тараз қақпасы ашылды. Үлкен шіркеуді орталық мешітке айналдырды (Бұхара тарихы, 118-б.) деп жазса, Бартольдтың «Түркістаннамасында» былай деп жазылған: «Исмаил ибн Ахмед (Самени) 849 жылында Ферғанада дүниеге келген. Бұхарада саяси жұмысқа кіріскен (483-б., «Түркістаннама») 893 жылының көктемінде Халифа тарапынан оның атына шешім шыққан. Сол жылы Исмайыл жеңімпаздықпен Таласқа (Тараз) жорыққа шыққан. Ол қаланың үлкен шіркеуін мешітке айналдырған (480-б., «Түркістаннама»).
Тараз тарихының кейбір уақиғаларына Исмайыл ибн Ахмед Самани (849 жылы Ферғанада дүниеге келген. Бұхарада саяси жұмысын бастаған) кезеңі куә бола алады. Өйткені, 893 жылдың көктемінде Халифа тарапынан әмірлікке тағайындалған соң, Таразға қол бастап шыққанын айттық. Саманилер дәуірінде бейбітшілік орнығып, сауда-саттық пен өнеркәсіп айрықша дами бастады. Сол себептен Мауәроннәһрдың түрлі экспорттық бұйымдары шет жерлерге жіберіле бастады. «Мәселен, Ферғана, Исфижабтан құлдар, сондай-ақ мата, қару-жарақ, семсер, мыс, темір сияқты бұйымдар болса, Тараздан ешкі және тағы басқа заттар саудаға түсетін» дейді Мұқаддәси» (504-б., «Түркістаннама»).
Қорыта айтқанда, біздің байқағанымыз, Тараз қаласы тарихи деректердің беттерінен ғасырлар бойы түспеген әpi жойылып кеткен қабаттарын тарихшылар ол жөнінде жазғандарымен толықтыра алатынын Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегінен кейін 1593 жылы жазылған «үәфт-иқлим» (не «Жеті климат») кітабынан көре аламыз. Ал, кейінірек, сұлтан Мұхаммед Мүтреби Самарқанди (1559-1631) «Тәзкәре-тол-шоара («Ақындар шежіресі») кітабында: «Бесінші климаттың ұзындығы 1835, eнi 150 фарсах (фарсах – 6 шақырымға тең), Испанияның кейбір қалалары, Армения, Каспий, Хорезм, Бұхара, Самарқанд, Ферғана, Тараз, Түркістанның кейбір қалалары да оған қарасты», – деп жазған. Сонымен қатар, қаланың өзіндік байлықтары мен ерекшеліктері жайында басқа да талай деректер барлығын айта тұра, тарихшылардан да басқа парсы тілді ақындар ғасырлар бойы Тараз қаласының әйгілі дүниелерін өз өлеңдеріне арқау еткені бар.
Ақ жол. – 2015. – 6 қазан. – 9 б.
