Жауынгер, жазушы Кемел Тоқаев қаламының қарымы Жамбыл өңірі тарихында
xa0 xa0xa0xa0xa0 xa0 xa0Жазуғаxa0кіріспесxa0бұрынxa0Кемелxa0ағаxa0Тоқаевтыңxa0өмірбаянынаxa0үңілдім.xa0Талдықорғанxa0облысыныңxa0Қараталxa0ауданынаxa0қарастыxa0Кәлпеxa0ауылындаxa01923xa0жылыxa02xa0қазандаxa0дүниегеxa0келгенxa0жампозxa0екіншіxa0дүниежүзілікxa0соғыстыңxa0жауынгеріxa0атаныпxa0таxa0үлгеріпті.xa0Соғысxa01941xa0жылыxa0басталдыxa0десек,xa0жиырмағаxa0толар—толмасxa0шағындаxa0кейіпкеріміздіңxa0№226-шыxa0атқыштарxa0дивизиясыxa0сапында,xa0оданxa0кейінxa07-шіxa0гвардиялықxa0танкxa0полкініңxa0құрамындаxa0Сталинград,xa0Белоруссия,xa0Украинаxa0майдандарынаxa0қатысқанынxa0білеміз.xa0Қатысыпxa0қанаxa0қоймаған,xa0ерлікпенxa0соғысқан.xa0Сөйтіпxa0Ұлыxa0Отанxa0соғысыныңxa0Ixa0жәнеxa0IIxa0дәрежеліxa0ордендеріменxa0жәнеxa0«Ерлігіxa0үшін»xa0медаліменxa0екіxa0дүркінxa0марапатталған.xa0Соғыстанxa0оралғанxa0жауынгерxa0білімxa0майданындаxa0даxa0бақxa0сынап,xa0Алматыдағыxa0С.xa0М.xa0Кировxa0атындағыxa0Қазақxa0мемлекеттікxa0университетінxa01948xa0жылыxa0ойдағыдайxa0бітіріпxa0шығады.xa0Бізxa0танысқанxa0өмірбаяндаxa0болашақxa0қаламгердіңxa0жоғарыxa0оқуxa0орнынанxa0кейінгіxa0қызметіxa0«Лениншілxa0жас», «Қазақстанxa0пионері», «Социалистікxa0Қазақстан»xa0газеттерініңxa0редакцияларындаxa0өттіxa0депxa0жазылған.xa0Алxa01966-1977xa0жылдарxa0аралығындаxa0xa0«Қазақxa0КСРxa0Жоғарғыxa0Кеңесіxa0ведомостары»xa0депxa0аталатынxa0ресмиxa0басылымыныңxa0басxa0редакторлығыxa0қызметінxa0атқарып,xa0оданxa0кейінгіxa0ғұмырындаxa0Қазақстанxa0Жазушыларxa0одағыныңxa0әдебиxa0кеңесшісіxa0болдыxa0делінген.xa0Бірақxa0қаламгердіңxa0өмірбаяндарынxa0жалықпайxa0жинайxa0отырып,xa0оныңxa01948xa0жылыxa0Жамбылxa0облыстықxa0«Сталиндікxa0жол»xa0газетіндеxa0деxa0тілшіxa0бопxa0еңбекxa0еткеніxa0туралыxa0деректіxa0таптым.xa0Іздегенімxa0деxa0осыxa0болатын.xa0Өйткеніxa0соғысxa0жылдарыxa0Жамбылxa0қаласыныңxa0тұрғындарынxa0дүрліктіріп,xa0үрейінxa0ұшырғанxa0«Қараxa0мысық»xa0жайлыxa0хикаяныxa0бозбалаxa0кезімдеxa0басқаxa0емес,xa0тураxa0осыxa0Кемелxa0ағаxa0Тоқаевтыңxa0кітабынанxa0қызығаxa0оқығанxa0болатынмын.
xa0«ҚАРАxa0МЫСЫҚ»xa0ОҚИҒАСЫxa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0
Ұмытпасам жинақтың аты «Тасқын» болатын. Кемел ағаны «шым-шытырық оқиғалы шығармалардың шебері» деген атақ пен даңқа бөлеген хикаятының бірі де, міне, осы «Қара мысық», яғни «Көшкен үйдің қонысы қайда?» деп аталатын көркем дүниесі еді.
Болашақ шығармасына жағрапиялық тұрғыдан алтын арқау болған хикаятының өмірге келуіне жазушының Жамбыл қаласында басталған ең алғашқы еңбек жолының да әсер етуі мүмкін. Хикаятында қала атын шартты түрде Н. қаласы деп жазудың орнына «Жамбыл қаласы» деп көрсетуі – қаламгердің осы өңірде өткен жыл, жыл жарым уақытын қатты бағалайтынын да білдірсе керек. Шығармаxa0басындағыxa0«Соғысxa0лебіxa0алыстағыxa0бұлxa0тынышxa0қалағаxa0даxa0жеткенxa0тәрізді.xa0Көшедеxa0жүрушілерxa0сирек,xa0еркекxa0аз…»xa0немесеxa0«Күнxa0жексенбіxa0еді.xa0Тұрғынxa0халықxa0жексенбініxa0«саудагерлерxa0күні», «базарлыxa0күн»xa0депxa0атайды.xa0Алыпсатарларxa0Ташкенттенxa0тасығанxa0жемістерінxa0жаймағаxa0салып,xa0көкбазардыxa0бірxa0қыздырыпxa0кететініxa0бар»xa0дегенxa0сөйлемдердіxa0оқыпxa0отырыпxa0«Бұлxa0қайxa0қалаxa0болдыxa0екен?»xa0депxa0ойлағанxa0оқырманxa0көпxa0кешікпейxa0«Жамбылxa0қаласынаxa0келгеліxa0беріxa0айданxa0ассаxa0да,xa0Евдокияxa0Кириловнаxa0осындайxa0жабырқауxa0мінезіненxa0танбады», «Сергиенкоxa0өзініңxa0телеграммасындаxa0қызыxa0менxa0әйелініңxa042-жылдыңxa0онxa0екіншіxa0январьxa0күніxa0Жамбылxa0станциясынаxa0жеткенінеxa0сендірген», «Атшабарxa0базарыныңxa0маңындаxa0жәнеxa0қаланыңxa0оңтүстік-шығысxa0бетіндеxa0жолданxa0шеткеріxa0жатқанxa0үйлерxa0бар»xa0депxa0келетінxa0сөйлемгеxa0кезxa0болады.xa0Дәлірекxa0айтсақ,xa0солxa0тұстағыxa0елxa0аузындағыxa0қорқыныштыxa0әңгімегеxa0айналып,xa0ағайындыxa0жазушыларxa0Аркадийxa0жәнеxa0Георгийxa0Александровичxa0Вайнерлердіңxa0«Қайырымдылықxa0дәуірі» («Эраxa0милосердия»)xa0хикаятыxa0менxa0кинорежиссер,xa0актерxa0Станиславxa0Говорухинніңxa0әйгіліxa0«Кездесуxa0орнынxa0өзгертугеxa0болмайды» («Местоxa0встречиxa0изменитьxa0нельзя»)xa0депxa0аталатынxa0көпxa0сериялыxa0шытырманxa0оқиғалыxa0фильмініңxa0сюжеттерінеxa0арқауxa0болғанxa0«Қараxa0мысық»xa0оқиғасыныңxa0Мәскеудеxa0ғанаxa0емес,xa0бірxa0кездегіxa0Жамбылxa0қаласындаxa0даxa0болғанынxa0біліп,xa0таңданаxa0түседі.xa0Жазушыxa0хикаятыныңxa0кейxa0тұстарындаxa0«Ежелеп,xa0көзxa0талдыраxa0отырып,xa0оқығандағыxa0ұққаныxa0–xa0бірxa0полковникxa0Әулиеатағаxa0қонысxa0аударғанxa0семьясыныңxa0тағдырынxa0біліпxa0берудіxa0сұрайдыxa0екен»xa0деп,xa0қаланыңxa0ежелгіxa0тарихиxa0атауынxa0даxa0ескеxa0сапxa0қояды.xa0Шығармадаxa0Жамбылxa0өңірініңxa0жағрапиялықxa0көрінісіxa0оқиғаxa0өрісіxa0ұзарғанxa0сайынxa0кеңіненxa0суреттелеxa0береді.xa0Мысалы, «–xa0Сейілбек,xa0менxa0бұлайxa0ойламағанxa0едім.xa0Еңxa0алдыменxa0оныңxa0Шолақтауғаxa0барғанынаxa0таңданам.xa0Әрине,xa0олxa0бірxa0мақсаттыxa0көздеген»xa0дегенxa0диалогxa0пенxa0«Саудагерxa0Абуллаходжаевтыңxa0Шуxa0станциясындағыxa0жылпосxa0әрекетінxa0Жанғабыловxa0кейінxa0білді»xa0дегенxa0сөйлемxa0соныңxa0айғағы.xa0Диалогтаxa0аталғанxa0Шолақтауыңызxa0қазіргіxa0Қаратауxa0қаласы.
Шым-шытырықxa0оқиғаларғаxa0толыxa0шығармаларынxa0қызығаxa0оқиxa0отырыпxa0қаламгерxa0Кемелxa0Тоқаевтыxa0қазақxa0әдебиетініңxa0классигіxa0Сәкенxa0Сейфуллинніңxa0«Бандыныxa0қуғанxa0Хамитынан»xa0кейінгіxa0шытырманxa0оқиғалыxa0әңгіме,xa0хикаяттардыңxa0шеберіxa0екенінxa0мойындайсың.xa0Оныңxa0кеңесxa0чекистерініңxa0өміріxa0менxa0қызметінеxa0арналғанxa0көптегенxa0шығармаларыxa0Қазақстанxa0Жазушыларxa0одағыxa0менxa0Қазақxa0КСРxa0Ішкіxa0істерxa0министрлігіxa0жариялағанxa0әдебиxa0бәйгелердеxa0біріншіxa0бәйгеxa0алып,xa0төртxa0мәртеxa0лауреатxa0атанғанынаxa0қызығасың.xa0Хикаяттарменxa0біргеxa0«Қызылxa0комиссар», «Қылмыскерxa0кім?»xa0жәнеxa0«Сиқырлыxa0сырлар»xa0аттыxa0пьесаларxa0жазғанxa0еңбекқорлығынаxa0даxa0тәнтіxa0боласың. 1954xa0жылыxa0Алматыдағыxa0ҚМКӘБxa0баспасынанxa0шыққанxa0«Жұлдыздыxa0жорық»xa0әңгімелерxa0жинағынанxa0бастапxa0«Болашақxa0туралыxa0ойлар», «Түндеxa0атылғанxa0оқ», «Тасқын», «Арнаулыxa0тапсырма», «Сарғабандаxa0болғанxa0оқиға», «Таңбалыxa0алтын», «Соңғыxa0соққы», «Солдатxa0соғысқаxa0кетті», «Ұясынанxa0безгенxa0құс»xa0аттыxa0кітаптарыxa0қазақxa0жәнеxa0орысxa0тілдеріндеxa0миллиондағанxa0таралымменxa0жарықxa0көргенінеxa0сүйсінесің.xa0Еңбегіxa0ешxa0болмайxa0көзіxa0тірісіндеxa0Қазақxa0КСРxa0Жоғарғыxa0Кеңесіxa0менxa0КСРОxa0Ішкіxa0істерxa0министрлігініңxa0Құрметxa0грамотасыменxa0марапатталғанынаxa0тәубеxa0дейсің.
xa0КИНОРЕЦЕНЗИЯШЫxa0КЕМЕЛxa0ТОҚАЕВ
Ендіxa0архивxa0материалдарынаxa0жүгінейік.xa0Өткенxa0ғасырдыңxa040-шыxa0жылдарыxa0сталиндікxa0жекеxa0басқаxa0табынушылықxa0саясатыныңxa0салдарынанxa0Жамбылxa0облыстықxa0бүгінгіxa0«Ақxa0жол»xa0газетіxa0«Сталиндікxa0жол»xa0депxa0аталған.xa0Соғыстанxa0дінxa0аманxa0оралып,xa0жоғарыxa0оқуxa0орнынxa0тәмамдап,xa0шығармашылықxa0еңбекxa0жолынxa0жаңаxa0бастағанxa0журналистxa0Кемелxa0Тоқаевтыңxa0«Жасxa0гвардия»xa0депxa0аталатынxa0кинорецензиясыxa0бізxa0айтыпxa0отырғанxa0газеттіңxa01948xa0жылғыxa024xa0октябрьдегіxa0нөмірінеxa0(№213 (2524)xa0жарияланыпты.xa0Жазушыxa0мұрасынxa0іздегенxa0мыңболғырларxa0үшінxa0асаxa0құндыxa0дерекxa0екенінxa0ескереxa0отырып,xa0мақаланыxa0қаз-қалпындаxa0жариялауғаxa0тырыстық.
xa0«ЖАСxa0ГВАРДИЯ»
1942 жыл. Краснодон. Шахтерлердің шағын поселкесі. Жаздың шуақты күні. Әр жерде қалқыған ақша бұлттар көрінеді. Поселкені баса өткен сым тартқан ұзын бағаналардың бойымен ақ көйлек киген екі қыз жүгіріп келеді. Екіxa0қыздыңxa0қатарласаxa0жүгіруіxa0–xa0қанатынxa0жаңаxa0жайып,xa0ұшуxa0сапарынаxa0шыққанxa0аққуxa0тәрізді.xa0Оларxa0арықxa0жағасындағыxa0гүлxa0теріпxa0жүргенxa0жолдастарынаxa0келеді.xa0Ульянаxa0бастағанxa0бірxa0топxa010-кластыңxa0қыздарыxa0далаxa0еркесіxa0–xa0өзенxa0бойындаxa0гүлдерxa0теріп,xa0арықxa0жағасынаxa0барыпxa0отырады.xa0Олардыңxa0әңгімесіxa0өзініңxa0сүйіктіxa0мектебіxa0туралы.
Немісxa0самолеттеріxa0моторыныңxa0даусыxa0әлсін-әлсінxa0естіледі.xa0Бұлxa0алдағыxa0сұрапылxa0күндердіңxa0болатындығынxa0көрсеткендей.xa0Осыxa0кездеxa0шаң-түтініxa0араласып,xa0аспанғаxa0атылғанxa0бірxa0заттыңxa0қопарылғанxa0дыбысыxa0естілді.xa0Гүлxa0теріпxa0жүргенxa0қыздарxa0қайтаxa0жүгіріпxa0келгендеxa0еңxa0алдыменxa0бұзылғанxa0шахтаныxa0жәнеxa0тылғаxa0көшугеxa0асығып,xa0астан-кестеңxa0болыпxa0жатқанxa0адамдардыxa0көреді.
Міне, Александр Фадеевтің романы бойынша түсірілген «Жас гвардия» кино-романы осылай басталды. Кино-роман Краснодонның шахтерлар поселкесіндегі комсомолдың подпольялық ұйымына қатысушы «Жасгвардеецтердің» немістерге қарсы жұмысын көрсетеді, табандылықпен жүргізген күрес жолдарын баяндайды.
Отан соғысындағы жас совет патриоттары ерліктің, батырлықтың тамаша үлгілерін көрсетті, мәңгі өшпес даңққа бөленді. Александр Матросов, Зоя Космодемьянская, Лиза Чайкина, Әлия Молдағұлова, Мәншүк (Мәнсия) Мамедованың есімдері әрбір совет адамына белгілі, жақын. Сол сияқты артына мәңгі өшпес із қалдырған Краснодонның «Жасгвардеецтері» Олег Кошевой, Ульяна Громова, Люба Шевцова, Сергей Тюленин, Иван Земнюховтың ерлік істеріне совет халқы ерекше сүйсініп, оларды мәңгі есінде сақтайды.
Ленин-Сталин партиясы тәрбиелеп өсірген жас совет патриоттарының Отан соғысындағы өжеттік, батырлық, тапқырлық істерін және олардың рухани күшінің жоғарылығын көрсетуге бағытталған талай өлеңдер, дастандар, әңгімелер, повестер жазылды. Соның ішіндегі ең көрнектілерінің бірі – Краснодонның «Жасгвардеецтері» туралы жазылған Фадеевтің «Жас гвардия» атты романы болды. Фадеев өзінің романында комсомолдың подпольялық ұйымына қатысушы жастардың ерлік істерінің, олардың Советтік Отанына шексіз берілген образын шебер көрсете білді.
Бірақ, Фадеевтің романы кемшіліктен де құр емес еді. Романға жазылған сында Қызыл Армияның қаһармандық ерлік істерінің үстірт көрсетілгендігі және немістердің зұлымдығын, бейбіт халықты азапқа салған зорлығын көрсетудің орнына олардың хайуандық істерін суреттеуге көбірек орын берілгендігі, әсіресе, комсомолдың подпольялық ұйымына большевиктік партияның басшылық рөлі көрсетілмегендігі айтылған еді. Кино-романның сценарийін жазушы Сергей Грасимов бұл кемшіліктерді қайталамайды, ол романның оқиға желісін сақтай отырып, немістердің бейбіт халыққа істеген зорлығын және Отан соғысындағы большевиктер партиясының басшылық рөлін айқын көрсетеді. Мұны экраннан айқын көруге болады.
Облыстық партия комитетінің секретары Проценко жау қалаға келгенде, ендігі жұмыс саласын соғыс талабына сай жүргізу керек екендігін, сондықтан халықтың патриоттық қозғалысын ұйымдастыру керек екендігін өзінің серіктеріне айтады, алдағы халықтық қозғалыстың жоспарын жасайды, подпольяда қалатын адамдарға нұсқаулар береді, жергілікті халықтың партизандық қозғалысқа жаппай қатысуын көздейді. Осы кезде комсомол мүшесі Люба Шевцова Проценкоға келіп, өзін подпольялық ұйымда қалдыруын өтінеді. Проценко Любаға жұмыстың ауыр жағдайда жүргізілетіндігін, сондықтан қиыншылықта төзімділік, қысылшаң жағдайда – ұстамдылық, арбасуда – тапқырлық, шайқасуда – батырлық керек екендігін түсіндіреді. Люба Проценконың аталық қамқорлық кеңесіне риза болады.
Проценко өзінің көмекшілері арқылы комсомолдың подпольялық ұйымына үнемі басшылық етіп отырады. Валько (артист Бондарчук) Люба Шевцоваға шахтерлардың поселкесінде комсомолдардың подпольялық ұйымын құру туралы партия ұйымының нұсқауын тапсырады, подпольялық жұмысқа басшылық етуді Горький мектебінің оқушысы Олег Кошевойға тапсырғанын айтады. Сөйтіп фильмнің алғашқы көрінісінің өзі-ақ большевиктер партиясының халықты тылға көшіруді ұйымдастыруға, партизандар ұйымына, комсомолдың подпольялық ұйымына үнемі басшылық етіп отырғандығын айқын көрсетеді.
Неміс басқыншылары поселкеге басып кірген күні-ақ комсомол-жастар оларға қарсы аянбай күресу керек екендігін жақсы түсінеді. Неміс басқыншыларының поселкеге кірген күннің кешінде Сергей Тюленин өзінің бойына біткен өжеттік батылдығымен немістердің штабы орналасқан үйді өртейді. Сергей Тюлениннің ерлік ісі ертеңіне барлық достарына аян болады. Достары Сергейдің бұл өжеттік ісіне ортақ екенін білдіріп қуанса да, бірақ оған таңданбайды. Өйткені, олардың әрқайсысы неміс басқыншыларымен тек осылай күресу керек деп біледі. Мұнан кейін фильм – «Жасгвардеец» атанған комсомолдың подпольялық ұйымының жұмысын толық көрсетеді. Люба Проценконың нұсқауын жеткізгеннен кейін «Жасгвардеецтер» немістерге қарсы күресінің жоспарын белгілейді. Ең алдымен подпольялық ұйым штабындағы адамдарды іріктеп алу керектігі туралы Проценконың тікелей нұсқауын орындайды. Сенімсіздік білдірген Стаховичті (кейіннен «Жасгвардеецтердің» подпольялық ұйымының немістерге әйгілі болуы Стаховичтің сатылғандығынан болды) подпольялық ұйымының штабынан шығарады. Сөйтіп, штаб-тұтқындары босатуды, неміс складтарын, қоймаларын өртеуді өзінің керекті міндеті етіп алға қояды.
Ленин-Сталин партиясы тәрбиелеп өсірген совет жастарының социалистік Отанға жан-тәнімен берілгендігін, жауға деген өшпенділігін, опасыздарға мейірімсіздігін, рухани күшінің жоғары екенін Сергей Тюлениннің азғын Игнат Фоминді өлтіру керектігі туралы айтқан мына сөзінен де айқын көруге болады:
– «Мен оны өлтіруді ұсынамын. Және штабтың бұл істі маған тапсыруын өтінемін, неге десең, мен оны бәрібір өлтіремін…» – дейді.
Жас гвардия» кино-романы совет жастарының ерлік істерін көрсетіп қана қоймайды. Сонымен бірге неміс басқыншыларына қарсы күрестегі бүкіл совет халқының батырлық істерін сипаттайды. Күреске аттанған халықтың жүрегі – Москва, Сталин болады. Олар Октябрь революциясының 25 жылдық мерекесі күні сөйлеген көсеміміз Сталиннің данышпандық сөзін естіп зор қуанышқа бөленеді. Көсем сөзі подполья ұйымында жастарды, партизандық қозғалысқа қатысушы совет адамдарын күреске бұрынғыдан да гөрі жігерлендіре түседі.
Кино-роман «Жасгвардеецтердің» подпольядағы жұмысын, ерлік күресін бүкіл халықтық қозғалыспен ұштастырып отырады; оларды неміс басқыншыларына қарсы соғыстағы совет халқының жауынгер отрядының бір бөлігі етіп көрсетеді. Фильм партизандық қозғалыстың өрлеуін, «Жасгвардеецтердің» өжеттік қимылын көрсетумен қатар, неміс басқыншыларының бейбіт халыққа көрсеткен азабын, жазықсыз адамдарды өлтірген жауыздық істерін аз ғана көріністермен көңілге қонымды етіп береді.
Сол сияқты фильм мінез жағынан бір-біріне ұқсамайтын жастардың Отан бостандығы жолында ұйымшылдықпен бір кісідей жұмыс істегенін айқын көрсетеді. Мәселен, Олег – ұстамды, Уля – сөзге сараң, іске бейім, Люба – бір сырлы, сегіз қырлы, Сергей – өжет, Иван – ойшыл, Жора – қызуқанды болып көрсетіледі. Мұндай мінез жағынан алуан түрлі албырт жас жүректің бір тұтас болып бірігуі -өз Отанын шексіз сүйетіндігінің нәтижесі болып көрінеді.
«Жас гвардия» кино-романының жемісті болып шығуына оған қатысқан жас артистердің айтарлықтай еңбек сіңіргендігін, әсіресе постановкасын қоюшы Грасимовтың «Жасгвардеецтердің» образын жасаудағы зор жемісті қызметін ерекше атап өтуге болады. Герасимовтың бұл еңбегі Фадеев романының көшірмесі емес. Ол өз алдында, большевиктер партиясының басшылық рөлін айқын көрсетіп, «Жасгвардеецтердің» подпольялық жұмысын бүкілхалықтық партизандық қозғалысымен өте орынды ұштастырған.
«Жас гвардия» кино-романы комсомолдың 30 жасқа толу мерекесі алдындағы зор табыс және тамаша тарту болып табылады.
К. Тоқаев,
М. Орманбеков».
Газеттің осы нөміріне жауапты редактор ретінде Ғайса Сармурзин қол қойыпты. Еліміздегі қазақ баспасөзі үшін қадірлі журналист, жазушы Ғайса Сармурзин 1943-1959 жылдары Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінің редакторы болған. Өмірден 83 жасында өткен Ғайсекең ол кезде 44 жаста екен. Өмірдің тар жол, тайғақ кешуінен өткен тағдырлы қаламгердің «Өнеге», «Мейірім», «Өмір сабақтары» атты кітаптары жарық көргені белгілі. Ол қазақ өнерінің тарихы үшін де елеулі еңбек сіңірген. Мысалы, Ғ. Сармурзиннің орындауында Абайдың «Торы жорға», «Май түні» күйлерін 1984 жылы өнер зерттеуші У. Бекенов жазып алып, нотаға түсірген. 1985 жылы «Мәдениет және тұрмыс» журналының 8-нөміріне Ғ. Сармурзиннің «Абайдың күйі» атты мақаласы жарияланған. Міне, осы ардақты қаламгер соғыс сойқанын өз көзімен көріп, оқ пен оттың ортасынан аман-есен оралған 25 жастағы тілші Кемел Тоқаевтың «Жас гвардия» фильмі туралы сол кездегі кеңестік идеологияның саяси көзқарасы тұрғысынан жазылған кинорецензиясына қол қойып, оның болашақ шығармашылығына ақ жол тілепті.
Біз Кемел Тоқаевтың жазу мәнерін, сөз қолдану тәсілін осы газетте жарық көрген басқа жазбаларымен салыстыра отырып оқыған кезімізде кинорецензия астындағы қосалқы автор ретінде көрсетілген «М. Орманбеков» деген автордың шығармаға еш қатысы жоқ екенін байқадық. Оның үстіне газетте көп жыл қызмет істегендерге қосалқы авторлар «құпиясы» жақсы таныс. Өйткені журналистер ортасында мақаласына әріптесінің аты-жөнін қосу дәстүрі бар. Негізгі автордың аты-жөні бірінші тұратыны да белгілі. Мұнда да редакцияның сол ішкі дәстүрі сақталған сияқты. Сондықтан, бұл кинорецензияны Кемел Тоқаевтың қолымен жазылған шығарма деп санауға әбден болады. Біздің бұл пікірімізді оның өзі ғана қол қойып жариялаған келесі кинорецензиясы дәлелдей түседі. Ендеше, болашақ қарымды қаламгер Кемел Тоқаевтың 1948 жылы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде жарияланған «Алыстағы қалыңдық» деп аталатын кинорецензиясын «Жас гвардиясымен» салыстыра отырып оқиық.
xa0«АЛЫСТАҒЫ ҚАЛЫҢДЫҚ»
Пойыз зымырап келеді. Күн шұғыласына бөленген байтақ-кең дала, дөң-төбе, бау-бақшалар бірінен соң бірі көрініп, кейін қалып барады. Жұмсақ вагонның кішкене бөлмесінде майданнан қайтқан екі дос – түркмен жігіті Керім мен Дон жігіті Захар келе жатыр. Көп жыл түзде жүріп, ауылын әбден сағынған Керім сағатына қарап: «Захар, 25 минуттан кейін біз Түркменияда боламыз» деді. Бірақ, оның бұл сөзін Захар естіген жоқ, оның көзі ілініп кеткен еді. Ол түсінде майдандағы болған уақыйғаның бір қызықты, естен қалмас көрінісін көрді.
…Қыс. Орман іші. Советтік түркмениядан келген делегаттар майдандағы солдаттарға сыйлық әкеледі. Жас колхозшы қыз Гюзель Захарға ауыздығымен алысқан «қамыс құлақ, бөкен қабақ» арғымақты ұсынады. Бұл атты ауыл адамдары майданның ең батыр жігітіне бер деп Гюзельге тапсырған еді.
Міне, «Алыстағы қалыңдық» атты комедиялық көркем суретті фильм осылай басталады. Онда Захар мен Түркмен қызы Гюзельдің арасындағы өмірлік достық, өшпес махаббат осылай өріс алады.
Жеңіспен қайтқан достарды ауыл асыға күтеді. Захарды тынық Доннан бірнеше мың километр жердегі өзінің сүйген қызы Гюзель күтеді. Захар келісімен сағынып күткен Гюзельдің үйіне бірден барғанда болар еді. Бірақ, футбол туралы радиорепортажды құмартып тыңдап отырған телеграфист осы кезде Гюзельдің телеграммасын ұмытып, Захарға бермейді. Захар Гюзельдің телеграммасын асығып күткен еді. Телеграмманы көрмеген соң, Захар ойға қажып, тынық Донға қайтадан кетпекші болады.
Бірақ, досы Керімнің көңілін қимай, оның ауылына келді. Колхозды ауыл жеңіспен қайтқан жігіттерді зор қуанышпен қарсы алады. Бұлардың келген жолдарына кілем төсеп, жұпар иісті гүлге бөлейді. Захар өз үйіндегідей, зор қошеметке бөленеді. Керімнің әкесі колхоз председателі Алтыаға Захардың «алдамшы» Гюзельді ұмытуы үшін Жамалды оған қосуға әрекет жасайды. Ол өзінің баласы Керімнің Жамалды сүйетінін білмейді. Сөйтіп, оқиғаның желісі шиеленісіп дами түседі. Керім Жамалды ойлайды. Захар Гюзельді сағынады. Осы кезде Керім «Захар Жамалға ғашық, екеуі бір-бірін сүйеді» деген жалған ойға келеді. Ежелгі достығын бұзбау үшін Ашхабадқа кетеді. Гюзельдің шешесі, колхоз председателі Айбиби республикалық ат жарысында Керім күткен оның аты бірінші орынға ие болады деген үмітте болды. Бұл колхозға Алтыағаның өзі Керімді көмекке жіберген еді. Айбиби Керімді жібергені үшін Алтыағаға риза болады.
Иппадром алаңы. Халық ағылып келіп жатыр. Осы алаңда көптен бері көріспеген екі дос Керім мен Захар кездеседі. Захар Керімнің Жамалды сүйетінін білмейтін еді. Нақ осы арада Керім Жамалды сүйетінін айтады. Бұған қуанып Захар: –Жамал да сені сүйеді дейді. Бұларға бір-бірінің жұмбақ сырын түсініскен Гюзель мен Жамал да келеді. Екі шабандоз Керім мен Захар ат ауыстырып мінеді.
Жарыс басталды. Бұлардың ат ауыстырып мінгенін трибунада отырған Алтыаға мен Айбиби түсінбейді. Бұл жұмбақ, жарыс басталғаннан кейін, Захар мен Гюзельдің, Жамал мен Керімнің қосылып шаттық ән шырқауымен шешіледі. Міне, фильмнің қысқаша мазмұны осындай.
Фильмнің тақырыбы және негізгі арқауы – туысқандық, достық, махаббат, жолдастық. Достық, махаббат тек жалаң түрінде алынып қоймайды, совет адамдарының саяси-моральдық бірлігімен, туысқандық достығымен тығыз байланыстырылып отырады. Захардың түркмен қызы-кілемші Гюзельге деген махаббаты және әке-шешесі немістердің қолынан қаза тапқан Леня мен Ваняның түркмен баларымен бір үйдің адамындай болып, шаттық көңілмен өсуі көп ұлтты совет халқының туысқандық достығын, бірлігін сипаттады.
Фильмнің көрушіге әсерлі көркем болып шығуына және оның мазмұндылығына сценарийін жазушы, пастоновканы қоюшы және басты кейіпкердің бейнесін жасаған артистер зор еңбек сіңірген. Совет адамдарының достығын, махаббатын, бірлігін оның мәдени тұрмысын ешбір қосымшасыз шындық, таза күйінде көрсеткен.
Фильмнің сценарийін жазушы Е.Помещиков, Н.Рожков, В.Шкловский жолдастар советтік Түркмениядағы қуанышты күндердің бірін жақсы бере алған. Басты кейіпкерлердің образын жасаған артистер: Аман Құлмамедов (колхоз председателі Алтыаға) Алты Қарлиев (Керім), В.Нещипленко (Захар), А. Овезова (колхоз председателі Айбиби), С. Қылышова (Гюзель), М. Шафигулина (Жамал) жолдастар өз рөлдерін жақсы меңгеріп, фильмнің жақсы болып шығуына үлкен көмек көрсеткен. Әсіресе артист Алты Карлиев пен М. Шафигулина жолдастар өте шебер ойнап, совет жастарына тән кіршіксіз достықты, сүйіспеншілікті көңілге қонымды етіп тамаша көрсеткен.
Қорытып айтқанда, «Алыстағы қалыңдық» атты кинокартина совет адамдарын советтік патриотизмге, достыққа баулып, үйрететін, Отанымыздың көркейіп, гүлдене беруі үшін аянбай, қажырлылықпен еңбек етуге жұмылдыратын фильм. Қала халқы бұл фильмді зор ынтамен көруде.
К.Тоқаев».
«Сталиндік жол» газеті Кемел Тоқаевтың бұл кинорецензиясын 1948 жылы 18 август күнгі нөмірінде (№164 (2479) жариялапты. Газетке жауапты редактордың орынбасары Т. Оңғарбаев қол қойған. Біз әуестік жеңіп кино тарихы мен оқиғасын білу үшін оны тауып, көруге тырыстық.xa0Соның нәтижесінде фильмнің режиссері Евгений Иванов-Барков екенін білдік. Жанры комедия, мелодрама, музыкалық фильм. Ашхабад киностудиясында 1948 жылы түсіріліп, премьерасы сол жылдың 2 тамызы күні Мәскеуде көрсетіліпті. Ал арада 16 күн өткенде фильм туралы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде кинорецензия жарияланып отыр. Міне, қаламгер қарымдылығы дегенде осындай мысалмен мақтану керек шығар.
Жалпы, жауынгер, журналист Кемел Тоқаев «Сталиндік жол» газетіндегі қызметінде жүргенде күнделікті жарық көруге тиісті шаруашылық мақалаларынан бөлек дүниелерді жазуға да көбірек көңіл бөлгені көрініп тұр. Мысалы, оның «Алыстағы қалыңдық» деп аталатын мына кинорецензиясы соның дәлелі. Болашақ жазушы өзін көркем туындыға жетелейтін жолды сол кезде-ақ тапқан сияқты. Сонымен бірге, біз оны қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының ғана жампозы емес, қазақ кинорецензиясының да алғашқы қарлығашы деп айта алады екенбіз. Біз мысалға келтірген екі мақала Кемел қаламгердің қай жанрда болмасын емін-еркін құлаш сермейтінін анық байқатып тұр.
xa0ТІЛШІ ПАРЫЗЫ
«Сталиндік жол» газетінен Кемел Тоқаевтың тағы бірнеше мақаласын таптық. Оның біреуі «Қазақ орта мектебінде орыс тілін оқытуға көңіл бөлінсін» деп аталады. Бұл, сірә, кеңес өкіметі одақтас республикаларға орыс тілін оқытып, үйретуді қатаң тапсырған саяси науқанның бір тұсы болса керек. Демек, «орыс тілін неғұрлым тез білсек, солғұрлым коммунизмге тезірек жетеміз» деген Хрущев саясаты Сталин кезеңінен-ақ басталғаны білініп тұр. Тілші мақаласын қаз-қалпында ұсынып отырмыз.
«Қазақ орта мектебінде орыс тілін оқытуға көңіл бөлінсін
xa0Биылғы оқу жылында республикамыздың онжылдық 5 мектебінің 8-9-10 кластарында математика, физика және физкультура пәндерін орыс тілінде жүргізу тәжірибесі қолданылып отыр. Бұл мектептердің ішінде біздің Жамбыл қаласының Жамбыл атындағы онжылдық мектебі де бар.
Жамбыл атындағы онжылдық мектеп – республикамыздың қазақ мектептерінің ішіндегі көрнекті мектептердің бірі. Бұдан екі жыл бұрын мектептің 8-9-10 кластарында оқитын оқушылардың саны небәрі 144 бала болса, быйылғы жаңа оқу жылында бұл кластарда оқитын оқушылардың саны 256-ға жетіп отыр. Қазір екі-екіден 8-9-10 кластар бар. Бұл кластардағы кейбір пәндер, мәселен химия, физика, математика сабақтары орыс тілінде жүргізілуде.
Оқу жылы басталғанда бұл пәндерден сабақ беретін мұғалімдерді іріктеп алу жағынан ерекше көңіл бөлінді. Физика-математика сабағының оқытушысы Әджиева, химия сабағының оқытушысы Кузнецова жолдастар оқушылардың сабақты орыс тілінде жіте түсінуіне ерекше көңіл бөледі.
Алғашқы күндерде мектеп оқушылары біраз қиыншылықтарға кездесті. Оқушылардың көпшілігі орыс тілін жіте білмейтін еді. Олар жазу тақтасының алдында есеп шығарып, формулаларды жазды. Бірақ, бұл есептің қандай жолмен шығарылып отырғандығын ауызша көңілдегісін айтып бере алмайтын еді.
Оқытушы Әджиева, Кузнецова жолдастар оқушыларға өткен пәндерді терең түсінуіне көп күш жұмсады. Оқушылардың өз ойын орыс тілінде айтуға көмектесіп отырды. Жаңа сабақ бастарда өткен тақырыптарды сұрап, кемшіліктерін үнемі түзетіп отырды.
Оқу жылының басталғанына, міне 2,5 айға жуық уақыт өтті. Қазір оқушылардың басым көпшілігі өткен тақырыптарды орыс тілінде жақсы айтып бере алатын дәрежеге жетіп отыр.
Физика-математика сабақтарының орыс тілінде жүргізілуі оқушылардың жақсы білім алуына көмектесіп отыр.
Алайда, мектепте оқушылардың орыс тілін жақсы меңгеруіне барлық мүмкіншіліктер толық қолданылмай отыр. Жоғары кластарда орыс тілі сабағы нашар жүргізіліп келеді. Мәселен, оқытушы Хаустова, Камаев жолдастар оқушылардың орыс тілін жіте үйренуіне көңіл бөлмейді. Олардың дұрыс сөйлеп, жаттығуына зер салмайды.
Сол сияқты, мектепте (директоры Ибрагимов жолдас) орыс тілін жіте түсінуге көмектесетін әдебиет үйірмелері ұйымдастырылмаған.
Бұл сияқты кемшіліктерді түзетуге, орыс тілін оқытуға қалалық оқу бөлімі, мектеп директоры ерекше көңіл бөлуі керек.
К. Тоқаев».
Ол кездегі «ұ» әрпінің беліндегі көлденең сызықша әріптің үстінде тұрады екен. Біз бүгінде «сол сияқты» деп жазсақ, ол кезде «сол сыйяқты» деп жазыпты. Сол кезеңнің басқа да ерекшеліктері мақаладан анық көрініп тұр. Болашақ жазушы Кемел Тоқаевтың тілші ретіндегі еңбегін танытатын тағы бір мақаласы «Қордайда егін жыйнау, астық тапсыру қарқыны неге баяу?» деп аталады. Бүгінде майдангерлерден қалған әрбір жәдігер, әрбір сөз қастерлі. Сондықтан Кемел Тоқаевтың қаламгерлік жолының ең алғашқы бастауларынан сыр шертетін бұл мақаланы да оқырмандар назарына қаз-қалпында ұсынайық.
«Қордайда егін жыйнау, астық тапсыру қарқыны неге баяу?
xa0Қордай ауданының еңбекшілері биыл егінді бітік өсірді. Колхозшылар бітік егінді дер кезінде шашпай-төкпей, ысырапсыз жыйнап алу үшін, мемлекетке астық тапсыру жоспарын мерзімінен бұрын орындап шығу үшін аянбай еңбек етті. Соның нәтижесінде ауданның бірқатар колхоздары мемлекет алдында бірінші парызы – астық тапсыру жоспарын мерзімінен бұрын орындап шықты. «Жаңатұрмыс» ауыл шаруашылық артелінің мүшелері (председателі Қожабергенов) мемлекетке жоспардан тыс көптеген астық өткізді.
Бірақ, ауданның көптеген колхоздарында егін жыйнау, мемлекетке астық тапсыру жұмыстарының қарқыны өте баяу болып отыр. Буденный атындағы ауыл шаруашылық артелі (председателі Береговой жолдас) мемлекетке астық тапсыру жоспарын небәрі 51 процент қана орындап отыр. Колхоз басшылары және ондағы партия ұйымы (секретары Красота жолдас) піскен егінді дер кезінде орып алып, тез бастыру, сөйтіп мемлекетке астық өткізу жоспарын мерзімінен бұрын орындап шығу жұмысына кәсіпшілікті әлі жұмылдыра алмай отыр. Соның салдарынан бірнеше ондаған гектардың егіні әлі күнге дейін орылған жоқ. Дән жел қағып ысырап болуда.
Сол сияқты «Талапты» (председателі Тәжиев жолдас) және Молотов атындағы (председателі Мейірманов жолдас) колхоздары да мемлекетке астық тапсыру жоспарын орындаған жоқ. Әсіресе, Талапты колхозында егін жыйнау, мемлекетке астық өткізу қарқыны өте баяу. Колхозда 59 коммунист бар. Бірақ, партия ұйымының секретары Бөлтіріков жолдас коммунистерді астық дайындау жұмысына жұмылдыра білмей отыр. Көптеген коммунистер шаруашылық жұмыстарына тікелей қатыспайды. Колхозда астық тапсыру жұмысына бар мүмкіншіліктер пайдаланылмайды. Соның салдарынан колхоз астық тапсыру жоспарын небәрі 80 процент қана орындады. Роза Люксембург атындағы колхозда да жағдай осындай.
Бұл колхоздарды егін ору, мемлекетке астық өткізу жұмыстарының нашар жүргізілуіне колхоз басшыларымен қатар, Үспенекі МТС-нің директоры Елисеев жолдас та жауапты.
МТС, колхоздарда егінді ору, бастырып беру жұмысын 25 күн ішінде аяқтауға міндеттенген еді. Бірақ, бұл алған міндеттемені бірде-бір колхозда орындамай отыр. Колхоздарда комбинаттардың көбі қарап тұрады, комбайынның жұмыс істегенінен қарап тұрғаны көп.
МТС-те еңбек тәртібі нашар. Комбайынды жөндеуге бөлінген адамдар жұмысын сапалы етіп өнімді істемейді. Соның салдарынан кейбір колхоздарда комбайындар 15-20 күн бойы жұмыс істемей бос қарап тұрған. Кейбір механиктер, мысалы, Нудга мен Елисеев дегендер комбайынды жөндемей, колхоздың астығын ұрлаған. Бұзылған комбайынды жөндеп іске қосуға МТС директоры Елисеев жолдас ешбір шара қолданбайды. Комбайындардың жөнді пайдаланылмауының салдарынан, көптеген колхоздарда піскен егін жыйналып алынбай ысырапқа ұшырауда. Молотов атындағы МТС 25 күнде орып бітіріп беруге міндеттеген болса екі айдың ішінде небәрі одан 400 гектар егін орған. Мұның себебін сұрағанымызда, Елисеев:
«МТС-тің күшін қазір егін жыйнаудан гөрі басқа жұмыстарға көбірек аударып жатырмыз, егін ору жұмысы өте баяу, біз жоспарымызды орындай алмаймыз, басқа жұмыстар МТС-ке пайдалырақ» деді.
Ауданның кейбір колхоздарын да бақылаудың жоқтығынан колхоз астығын ұрлаушыларға жол берілген. Мысалы, Сталин атындағы колхозда Лаахунов деген біреу колхоздың 15 центнер астарын ұрлап, оны 9,300 сомға сатқан. Осы колхоздағы партия ұйымының секретары Самақов жолдас Лаахуновтың қылмысты істерін біле тұрса да, оған дер кезінде шара қолданбаған және колхозшыларды егін жайлау, мемлекетке астық тапсыру сияқты аса маңызды істе жұмылдыра алмай отыр. Соның салдарынан колхоз мемлекетке астық тапсыру жоспарын небәрі 60 процент қана орындады.
Көптеген колхоздарда астық тапсыру қарқыны мүлде баяу. Панфилов атындағы ( председателі Пантузов, «Комос» (председателі Леведов жолдас) колхоздарында астық тапсыру жоспары небәрі 57 процент қана орындалып отыр. Сол сыяқты «Қаракемер» (председателі Тәжиев жолдас), «Күн батыс» (председателі Қошымбаев жолдас) колхоздарында және № 96 жылқы заводында (директоры Почитаилов жолдас) мемлекетке астық тапсыруға басшылық нашар. № 96 жылқы заводы астық тапсыру жоспарын небәрі 35 процент қана орындады.
Ауданның бірсыпыра колхоздарында егін ору, оны маялау, бастыру жұмысы жөнді ұйымдастырылмаған. «Комос» колхозында 250 гектар жердің егіні орылмаған. Орылған егіннің 20 проценті ғана маялаған. Сол сыяқты «Красный рысоров» колхозында орылған 131 гектар егіннің 21 гектары ғана маяланған.xa0Сталин атындағы және «Путь к социализму» колхоздарында да жағдай осындай.
Ауданда бастырылған астықты жеткізу жұмысында көптеген олқылықтар бар. Ауданның машина-транспортты басқарушылары Дельнов, Анисимов жолдастар жүк машиналарын астық тасуға дайындамаған. 22 жүк машинаның небәрі 10-ы ғана жұмыс істейді. Көптеген машиналар бензиннің жоқтығынан және дұрыс жөнделмегендіктен жиі-жиі тоқтайды. № 96 жылқы заводының астық тиелген № 35-28 автомашинасы 10 сағат бойы далада бұзылып жүрмей тұрған.
Әрбір колхозда аудандық партия комитетінің басқа да басшы орындардың жіберген өкілдері бар. Бірақ, олардың кейбіреулері егін ору, мемлекетке астық тапсыру ісінде колхоз басшыларына, ондағы партия ұйымына нақты көмек көрсетпей жүр. Қарақоңыз ауыл советіндегі өкіл Інкәрбаев жолдас бірде-бір рет егін даласына, не қырман басына барып көрмеген, бақылау жүргізбеген.
Қордай аудандық партия комитеті мен аудандық совет атқару комитеті егінді ысырапсыз жыйнап алу, мемлекетке астық тапсыру жұмысын тез аяқтау жөнінде бірнеше рет құлаш-құлаш қаулылар алды. Бірақ, бұл қаулылардың орындалуын тексермейді, бақылау жүргізбейді. Олар Чапаев, Буденный атындағы колхоздарда егін жыйнаудың жайы туралы мәселе қарап қаулы алды. Бірақ, бұл колхоздарда егін ору, мемлекетке астық тапсыру жұмысының қарқыны көтерілген жоқ. Мұның бәрі де аудан басшыларының егін жыйнау, әсіресе астық дайындау ісіне тыңғылықты басшылық етпей отырғанын ыспаттайды.
К. Тоқаев».
xa0Міне, сонау қырқыншы жылдардағы сарғайған газет тігінділерін парақтап отырып тапқан дерегімізге келтірген дәйегіміз осы. Мұны біз – орденді жауынгер, қаламы қарымды жазушы Кемел Тоқаев өмірбаянының айтылмай қалған тұсындағы олқылықты толықтыруға әбден лайық жаңалық деп білеміз. Қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының болашақ шеберінің Жамбыл өңіріндегі тілшілік өмірін босқа өткізбегеніне, керісінше жазушылық кәсіптің әліппесін үйрену үшін ерінбей-жалықай ел ішін аралап, қалам қарымын қай жанр болмасын сынап көргеніне куә болдық.
Қаламгер боламын деген бүгінгі ұрпақ үйренер үлгі де осы.
Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.
Ақ жол. – 2015. – 17 ақпан(№20). – 5 б.
xa0xa0
