Жәдігер

     Өткен күндерден сыр шертетін жазба­ларға қара­ғанда, Әулие ата жерінде ал­ғаш рет музей 1931 жылы Қарахан кесе­не­сінің қасын­дағы молаға тиіп тұрған ша­ғын үйден ашылған екен. Талай көне жәді­гер­лерді төріне жинаған бұл ескі үй талай тарих­ты бастан өткеріп, соғыс жылдары есігі­нің алдында бір күзетшіден басқа қызмет­кері де болмапты. Бүгінде Жамбыл облыс­тық тарихи-өлкетану музейінің өз алдына зәулім ғимараты бар. Және әр бөл­месі, әр бұрышы, әр сөресі көне жәді­герлер­ге тола бұл ғима­ратқа келушілер қатары көп.

««Мөп-мөлдір көздің қарасын, Тараздан ғана та­басың!» деп орта ғасыр ақыны Фирдоуси жырлағандай шынында көне қаланың бойжеткендері шетінен сұлу болғанына күмәніміз жоқ. Мына бір биші қыздың мүсіні Х-ХІІ ғасырларда қоладан құйылыпты. Бұл жәдігер 1964 жылдың 13 тамызында орталық стадион­ның маңынан 1,5 метр тереңдіктен табылған.

Ал киіз үй пішіндес шырақ пен тізерлеп отырған кісінің (Х-ХІІІ ғасыр) мүсіні, үш аяқты шам мен бүйіріне Құран аяттары жазылған жазуы бар құмыра да сол жылдары орталық базардың орнынан қазып алыныпты.

Бүгінде көне қала орнында қазба жұмыстары қолға алынған. Археологтар Тараз қаласының әр кезеңіне жататын жәдігерлер, оның ішінде алтын, күміс, мыстан жасалған әшекей бұйымдар сияқты құнды жәдігерлерді топырақ астынан аршып алды. Тіпті біршама жақсы сақталған ортағасырлық ыдыс қоймасы да табылды. Бұл табылған жәдігерлерден көшпенділердің қолтаң­басын тайға таңба басқандай анықтауға болады. Алдағы уақытта бұл жұмыстар жалғасын тауып, көне шаһардың тіршілігінен сыр шертетін дүниелер көптеп табылатынына сенім мол.

Оралхан ДӘУІТ

Егемен Қазақстан. – 2017. – 23 қантар 

Тараздың шығысынан жаңа қалашық бой көтереді

Тараз қаласындағы Достық үйінде Ұлттық құрылыс саласы ассоциациясының төрағасы Мұхит Әзербаев облыс əкімі Кəрім Көкірекбаевты автобекет аумағындағы 14- шағын ауданның құрылыс жобасымен таныстырды. Жалпы аумағы 100 гектар болатын шағын аудан 16 мың тұрғынға есептелген. Онда 250 орындық 3 балабақша мен 1200 оқушыға арналған 2 орта мектеп, спорттық, медициналық, балаларды сауықтыру кешендері мен заманауи сауда нысандары бой көтермек. Мұхит Бақытұлы аталған шағын ауданға Абай көшесі арқылы баруға да болатынын айтады. Оның сөзіне сүйенсек, Сыпатай батыр көшесімен шектесіп жатқан Абай көшесінің құрылысы жалғастырылып, көлденең жатқан темір жолды қиып өту арқылы шағын ауданның арасымен «Алматы – Ташкент» бағытындағы үлкен жолға қосылады екен. Аталған көшенің бойында да тұрғын үйлер қатар түземек.

– Таныстырылып отырған жоба алғаш 2013 жылы ұсынылған  еді. Осыған дейін жоба бірнеше рет егжей-тегжейлі нақтыланып, көптеген өзгерістер енгізілді. Шағын аудан «Алматы-Ташкент» бағытындағы Тараз қаласына кіреберіс жолдың тұсынан салынады. Осыған орай,  қаланың кіреберісі болғандықтан, жобада көп ерекшеліктерге мән берілді. Айта кетер бір жайт, тұрғын үйлер, кинотеатрлар, мейрамханалар мен қонақ үйлер, сауда, спорттық-медициналық, сауықтыру кешендері секілді кез келген әлеуметтік нысан заманауи сәулеттік үлгіде салынатын болады. Аталған аумақта, сондай-ақ мұз алаңы, саябақтар да орналастырылады. Шағын аудан арқылы өтетін Абай көшесі мен Жамбыл даңғылының қиылысынан көрікті алаң ашылады. Жалпы, мұнда барлығы 49 көп пәтерлі тұрғын үй салынады. Оның ішінде 27-сі – 5, 16-сы – 9, алтауы – 12 қабатты тұрғын үй, – деді ол.

Кәрім Нәсбекұлы аталған шағын ауданның құрылыс жобасымен танысқаннан кейін, онда негізінен жастар тұратынын тілге тиек етіп, «Жастар қалашығы» деп атап өтті.  Сонымен қатар, қалашыққа көрік қосу үшін саябақтардан бөлек өзге де жерлерге субұрқақтар орнату, сауда үйлерін үлкен көшенің бойына емес, мейлінше тұрғын үйлерге жақын орналастыру керектігін еске салып, жобаға осы тектес мәселелерге қатысты бірқатар түзетулер енгізуді тапсырды.

Облыс әкімі өзінің халық алдында берген есебінде жаңа шағын аудандар салынатынын айтқан болатын. Бұл сол есепте айтылған жұмыстардың жүзеге асырылып жатқанының көрінісі. Шағын ауданның құрылысы келер жылы басталады.

Нұрым Сырғабаев,

Ақ жол. — 2017. — 15 сәуір

Айша бибі жайлы ақиқаттар

         Тараз қаласының оңтүстік жағында — 20 шақты шақырым жерде Аса өзенінің жағасындағы Айша бибі ауылында өткен-кеткен талай жолаушы, әсіресе, зерттеушілер, жаңа үйленген жастар ат бастарын арнайы бұратын екі ғимараттұр. Олардың бірі — Айша бибіге, екіншісі — Бабаәжі қатынға орнатылған ескерткіштер. Үлкен археолог А.Н.Бернштамның өткен жүзжылдықтың 30-40 жылдарындағы зерттеулері негізінде бұл көне ғимараттар ХІ-ХІІ ғасырларда салынған деп жазылған. Археологтар мұнда ескерткіштердің салынған жылын дәл атап көрсетпесе де, құрылыс ерекшеліктеріне байланысты жалпы мерзімін негізінен дұрыс топшылайды. Әйтсе де, ежелгі тарихымызды зерделегісі келген әрбір адам бұл ғимараттар кімдерге, қашан салынғанын, оларды кімдер салғанын білгісі келетіндігі табиғи нәрсе. Біз де журналист, яғни, әрбір жазатын тақырыбын зерттейтін қаламгер ретінде ұзақ жылдардан бері түрлі тарихи әдебиеттерді, Ташкент, Алматы қалаларындағы мұрағат деректерін іздестіріп, біраз белгісіз жайлардың бетін ашқандай болдық.

1964 жылғы желтоқсанның 6-14 күндері сол кездегі облыс басшыларының жұмсауымен Ташкенттегі Өзбекстан республикалық орталық архивінен «Туркестанские ведомости» газетінен Айша бибі туралы алғашқы мәліметтерді кездестіргенбіз. Рас, Айша бибі туралы алғашқы аңызды ақкөлдік Жұмабек қожа Сейдалыұлынан естіген болатынбыз. Арабша, парсыша, көне түркіше үлкен сауаты бар бұл кісі Айша бибінің әкесі Зеңгі баба деген шейх екендігін айтқан еді. Ал, қалың жұртшылық білетін аңыз бойынша, Айша сол әкесініңтілін алмай, Таразға — ғашығы Қараханға аттанғаны үшін Зеңгі баба теріс батасын беріпті-міс. Содан су жағасында қызды жылан шағып өлтіріпті-міс. Бұл — аңыз. Ал, ақиқаты қандай?

Ташкент архивінде бір кездегі Әулиеата қаласын билеген қалабасы (городской и уездной начальник) Василий Андреевич Калаур Түркістан өлкесінің әуесқой археологтары үйірмесінде жасаған баяндамасында Айша бибі ескерткіші туралы біраз деректер келтірілген екен. Тіпті, мазардың маңдайшасына арабша жазылған бірқатар жазулардың көшірмелері де Ташкент архивінде әлі күнге дейін тұр. Сол қалабасы Калаурдың Шымкент және Әулиеата ояздарының Әулиеата Қарахан туралы жазылған арабша, парсыша, шағатай түркіше кітаптарды оқыған молдаларынан жинастырған деректері де сақтаулы. Қарахандар шежіресі туралы араб әрпімен жазылған деректердің әуелі фотокөшірмесін, кейін ксерокспен түсірілген көшірмесін алған едік. Олар қолымызда бар.

Ең бастысы — Ташкент мұрағатындағы «Туркестанские ведомости» газетінің 1900 жылғы №97 және 1904 жылғы №37 сандарында Әбубәкір Диваев Айша бибінің әкесі Сүлеймен Бақырғани, яғни, Хаким ата және асырап алған әкесі Зеңгі бабаның тегі туралы деректер жариялапты. Сондай-ақ, Ташкент түбінде Зеңгі бабаның мазары, Айша бибінің анасы Әнбар бибінің және әжесі Ұлықпатшаның басына тұрғызылған қабырлар жақсы сақталған. «Зеңгі» — арабшадан аударғанда қара түсті деген мағынаны білдіреді. Оның өзінің азан шақырып қойған аты — Айқожа. Әкесінің аты -Тәжіқожа. Зеңгі бабаның алтыншы атасы атақты Қожа Ахмет Йассауи сопының ұстазы Арыстан баб екен. Өзбекстандық зерттеушілер бұл шежірені Пәкістандағы Лахор қаласынан алыпты. Өзбекстанның көп томдық экциклопедиясының 4-томында Зеңгі атаның өлген жылы 1258 жыл екендігі анық жазылған. Бірақ туған жылы белгісіз.

Зеңгі бабаның зәулім биік мазарда Ташкент қаласынан 25-30 шақырымдай жерде — оңтүстікке, Самарқанға қарай апаратын жол бойында. Бұл атырап қазір Зеңгі ата ауданы деп аталады. Байқайсыздар ма, қазақтар сиыршылардың пірін Зеңгіні «баба» десе, өзбек ағайындар «ата» дейді, мұның өзі оның жас шамасы кемінде сексеннен асқан-ау деп болжалдауға мүмкіндік береді. Өзбекстан энциклопедиясында сол сияқты Зеңгі атаның басына көтерілген күмбездің әр қырынан түсірілген суреттері, оюлы кірпіштерінің кескіндері берілген. Зеңгі ата мазарының ішіне еніп, бір кезде оның қолына ұстаған аса таяғын көрдік. Сол сияқты Самарқанның көктасымен көмкерілгенӘнбар бибінің — яғни Айша бибі анасының қабіріне де зиярат еттік, әжесі Ұлықпатшаның (өзбекше — Улугподшо) қабірі де Әнбар бибінің зиратына ұқсайды екен. Амал не, Қазақ Совет Энциклопедиясында Зеңгі баба туралы дәл деректер жоқ. Есесіне, Шоқан Уәлиханов 1858 жылы қазанның 25-күні «Қашқар күнделігінде»: «В Ташкенте — могила Зенги ата… Анбар-ана — жена Зенги, вдова учителя Хенги Хаким-ата, Эрхуббу, сын ее от первого брака. Али-Аскар — от второго. Анбар-ана носила обед, когда муж пас коров…», — деп жазыпты (Собрание сочинений, 3-т., 50-51 б., 1985).

Қазақтардың да, өзбектердің де арасында Әнбар бибінің алғашқы жұбайы Сүлеймен Бақырғани сопы өлген соң оның шәкірті әрі жақын туысы да болуы керек Айқожа шейхқа Әнбар бибінің қалай ерге шыққаны туралы да аңыз бар…….

***

Айша бибі — шамамен ХІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген ару қыз. Әкесінің есімі — Айғожа. Айша бибі еліне сапар лап келген Қараханмен жүздесіп, бір-бірін ұнатады. Алайда тұтқиылдан еліне жау шапқанын естіген Қарахан дереу еліне аттанады. Уәделі кезде хабар болмаған соң алаңдаған Айша бибі күйеу жігіт еліне барып, бір хабарын білейін, аман болса алдыңызға келіп, ақ батаңызды алып қосылармыз деп, әкесінен рұқсат сұрайды. Бірақ қыз әкесі келісімін бермейді. Үш рет өтініп, меселі қайтқан Айша бибі 40 қыз жолдас ертіп, Қараханның еліне өз бетімен аттанады. Ел шетіне таяғанда демалмақшы болып су бойына тоқтап жуынады. Сол кезде сәукелен ішінде жасырынып қалған улы жылан Айшаның басынан шағып өлтіреді. Қыздардың хабарын естіп Қарахан да жетеді. Бірақ Айша тілге келмейді. Ең болмаса о дүниеде қосылайық деп Қарахан осы жерде Айшамен некесін-қидырады. Келін болып босаға аттамаса да, уәдеге берік Айшаның соңғы демі өз қолында шыққанына әрі риза. әрі құса болған Қарахан сол Айша бибі қабірінің үстіне күмбез тұрғыздырады. Халық Айша бибіні.әулие санатына қосып, табынады.

«Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы, 1-том

***

Бабажы қатын кесенесі — Х-ХІ ғасырлардан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Тараз қаласынан 18 шақырым қашықтықтағы Айша бибі кесенесінің маңында орналасқан. 1897 жылы В.А. Каллаур, 1938 жылы А.Н. Бернштам, 1953 жылы Т.Қ. Бәсенов зерттеген. Текше тәрізді тік бұрышты, қызыл кірпіштен тұрғызылған ескерткіштің ауданы 6,8×6,8 метр, биіктігі 5 метрден астам; қабырғаларына қаланған кірпіштерінің көлемі 24x24x5 см. Қасбеті мен екі қапталы бір-біріне ұқсас, мәнерлеп қаланған кірпіштен күн тәрізді өрнектер жасалған. Жоғары жағы аркалы, ішке кірер есік шығыс жақ қабырғасында. Қабырғалардан сегіз қырлы барабанға ауысатын тромпбелдеу жасалған. Оның үстінен ішкі еңсенің 16 қырлы күмбезі басталады. Ал, сыртқы күмбезінің биіктігі 86 см қырлы призманың үстіне орнатылған. Мұндай қобылы күмбездер Қазақстандағы Көккесене, Жұбанана сияқты көне ескерткіштерде кездеседі. Бір-біріне қаптағай салған қос күмбез ескерткіштің ұзақ сақталуына себепші болған. Күмбез тұғыры аршамен құрсауланып, тақталардан суағарлар жасалуы сол кездегі құрылыс өнерінің өте жоғары дәрежеде болғанын көрсетеді. Ғимаратта шағын көлемдегі архитектуралық детальдар ұтымды әрі үйлесімді пайдаланылған. Бабажы қатын кесенесі сыртқы пішімінің жинақылығымен, құрылысының беріктігімен ерекшеленеді.

«Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы, 2-том

Сонымен, Айша бибі — қазақ халқының, әлбетте, түркі халқының екі жарым мың жылдан да ары тарихына терең бойлататын Қарахан әулетінің бір ұрпағына ерге шыққан қасиетті анамыз. Өзінің асырап алған әкесі Зеңгі бабаның сиыршы — падашылар пірі болғаны, Айшаның махаббат пірі ғашықтардың пірі саналатындығы тегін емес. Айтпақшы,«Айша қатын»деген атау ұлы тарихшымыз Дулат Мұхаммед Хайдар мырзаның «Тарих-и Рашиди» кітабында да кездеседі. Қазіргі Аса өзені бұдан бес ғасыр бұрын Айша қатын аталса керек. «Қатын» демекші, бұл сөз, кейбіреулер жазып жүргеніндей, ешқандай парсы сөзі емес, көне түркі атауы. XI ғасырда өмір сүрген қашқарлық ғұлама Махмуд бабамыз өзінің түрік сөздігінде «қатын» деген атау Алып Ер Тоңаның қыздарына байланысты айтылғандығын жазады. Айша бибі ескерткіші қасындағы Бабәжі қатын күмбезі де Қарахан әулетінен шыққан ақсүйек әйелге тұрғызылғандығын осыдан да білуге болады. Ал Бабәжі атауына келсек, «бажы» деген сөзтіпті қазіргі түрік тілінде де тұңғыш қызға байланысты айтылады. «Ажа» — көне түркіше билеуші деген сөз. Мәселен, «Қой!» дейтін қожа жоқ, «Әй!» дейтін ажа жоқ» деген қазақ мәтеліндегі «ажа» осы билеуші мағынасында. Айтпақшы, қазіргі қырғыздар өз президентін «ажа» да деседі.

Қарахан әулеті қожалар арасында да бар. Олар Қожа Ахмет Йассауи сияқты өздерін Мұхаммед пайғамбардың немере інісі әрі күйеу баласы хазірет Әли халифаның Әнафия атты әйелінен туған ұлы Мұхаммед-Әнафиядан таратады. Сірә, бұл арабтардың Түркістан өлкесіне 714-75 жылдары келуінен кейін қойылған-ау.

Айша бибінің тегі, туған, өлген жылдары, заманы туралы осындай мәліметтерді ортаға сала отырып, оның мазары басындағы ХІ-ХІІ ғасыр деген болжам мезгілді XII ғасырдың соңы — XIII ғасырдың басы деп дәлірек жазсақ деген ұсыныс өзінен-өзі туындайды.

Бақытяр Әбілдаұлы

Аңыз адам. – 2017. — №5.

Тараз тарихы – табыс көзі

       Тараз – 2000 жыл бойы жеті бас аждаһа жаудың жалынына, жеті жұттың кеселіне төтеп берген шаһар.  Жеті рет жермен жексен болып, жеті мәрте қайта құлпырған мекен. Жетпіс елдің өкілін қабылдап,  қырық рулы елге пана болған қасиетті орда. Қанша қиын-қыстау кезеңді көрсе де, Тараз – бар байлығымен, тарихи мұрасымен, аңыз-әфсанасымен бүгінгі күнге дейін жетіп, өзінің өміршеңдігін паш етіп келеді.

Екі жыл бұрын бұл шаһарда дүркіреп Қазақ хандығының 550 жылдығы, ал 2002 жылы Тараздың екі мың жылдық тарихы атап өтілген. Қаншама көне ескерткіштер қалпына келтірілді. Тараз табанындағы ежелгі шаһардың орны қазылып, топырақтан тазартылды. Туризмді дамытуға, қонақтарды қарсы алуға барлық жағдай жасалды. Қонақүйлер, түрлі деңгейдегі мейрамхана, мәдениет ошақтары өз қызметін ұсынуда. Ұлы Жібек жолы қайта жаңғырып, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автодәлізі пайдалануға берілді. Тіпті әуежайдың өзінде жаңа терминал іске қосылды. Жаңа ұшу алаңы төселіп, барлық типтегі ұшақтарды қабылдау мүмкіндігі туды.

Туризмнің кіндігіне айналуға әлі де көптеген жағдай жасалынып жатыр. Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлының айтуынша, Тараз бен Түркістан қалаларын жылына 1,5 миллион турист тамашалайтын көрінеді. Бұл көрсеткіш қуантарлық жағдай. Алайда мұның басым бөлігі өз азаматтарымыз екенін мойындауымыз қажет. Туризм ошақтарына қаржы көптеп құйылу үшін шетелден қонақтардың көптеп келуі абзал. Бір турист кемі 300 доллармен қазақ шекарасын аттаса, оны бізде қалдырып кететініне күмәнданбаңыздар. Біздің міндет – иіліп жастық, жайылып көрпе болып қызмет ету. Келесі келгенде ол екі есе ақшасымен, екі досын қосақтап ертіп келетін болады.

Бұл тұрғыда ел үкіметі туризм бағытына қолдан келген көмегін көрсетуде. Сонымен қатар жеке компаниялар да, кәсіпкерлер де атсалысуда. Жақында Qazaq Air әуе компаниясы да киелі шаһарға Алматы – Тараз бағытындағы жаңа рейс ашты. Елдің ірі мегаполисі мен көне шаһардың арасында бұған дейін әуе жолымен ешқандай байланыс болмағанын ескерсек, бұл қадам үлкен өзгерістердің бастауы екені, әсіресе, ел аралаушылардың айы оңынан туатынын көруге болады. Алматы әуежайы Орталық Азиядағы ең ірі әуе қақпасы екені аян. Бұл қалаға батыс пен шығыстан қатынайтын әуе компаниялардың санында шек жоқ. Енді шетелдік тәкаппар туристі Алматыдан алты сағат уақытын жолға сарп еткізбей, небәрі 55 минутта Әулиеата әуежайына Bombardier Q400 ұшағымен жеткізуге болады.

Осы рейсті пайдаланып өткен аптада алматылық бір топ турист, журналист, блогері бар он шақты кісі жиналып, Таразға барып тамсанып қайттық. Жаңадан ашылған рейспен аптаның сенбі, жексенбі демалысында қандай қызыққа бөленуге, қанша тарихи орынды аралап көруге болатынын көзімізбен көрдік.

Көне Тараз» археологиялық паркі

Алматының мың жылдығын дәлелдеу, әлбетте қиынға соққаны белгілі. Таразға 2000 жыл толғанын – қаланың қақ ортасында табылған жеті қабат жерастында ғасырлар бойы сақталған ежелгі шаһардың орны айтпай-ақ көрсетіп тұр. Қалашықты қазу кезінде мәдени қабаттардың барлық қатпарларын ашу арқылы көне Тараздың ең төменгі қабаттары б.д.д. І ғасырдың соңында бұл аймақта тіршілік болғанын көрсетеді.

Жамбыл облысының басшылары екі жылдай уақыттың ішінде бұл аймақты «Көне Тараз» археологиялық паркі етіп ашты. Аспан астындағы музейде әлі күнге дейін құрылыс жұмыстары жүргізіліп жатыр. Жер қойнауында қалған ежелгі шаһар толық аршылып біткен жоқ. Дәл осы жерден табылған түрлі бұйымдар мен жәдігерлерді парк аумағындағы жабық музейде экспонат түрінде сақтаулы. Аршылған ежелгі қаланы жаңбыр суы шайып кетпес үшін оның аумағын үлкен шатырмен жауып қойғаны қуантты. Қонақтар әр тасты, әрбір аршылған дуалды түртпектеп шұқыламас үшін арнайы ағаштан жасалған жолдар салынғаны – мәдени мұрамыздың сақталуы жолындағы оңтайлы шаралар екеніне көзіміз жетті.

Бірақ біздің топ, Тараздың тарихын білмекке, көрмекке келген басқа да туристер бұл игіліктерге қолы жетпей, құйған қаржысының желге ұшқанын түсініп, Қарахан мен Айша бибі мазарына барудан басқа амалы жоқ екенін түйсінді. Ұзын лентамен жауып тастап, «бұл жерде құрылыс жұмыстары жүріп жатыр, басшылық кіргізбесін деген талап қойды» деп қарауыл көне шаһардың маңайына бармауымызды өтінді. Дегенмен «біз журналист едік, анау едік, мынау едік» деп маңайлап барып көруге рұқсат сұрап, суретке түсіріп алдық. Көктем мен жаз айларында туристердің қаптап жүретінін ескерсек, Тараз қаласы басшыларының мұндай қадамға барғаны қызық-ақ. Не болмаса ескертпе жазылған қағазды да ілмеген. Көзі ашық, көкірегі ояу шетелдік турист, өз еліне барған соң Таразда дым көре алмағанын отандастарына айтады, жеткізе алмағанын әлеуметтік желідегі парақшасына жазады. Қанша бюджетке түсетін қаржыдан қағылатынымыз хақ. Осыдан кейін «елімізге турист неге аз келеді» деп бас қатырып, түрлі конференциялар ұйымдастырып тағы ақшамызды шашамыз.

«Сын болмай, мін болмайды» дейді атам қазақ. Барымызды насихаттасақ, бай мұрамызды көрсетуге қолжетімді етсек, төл тарихымызды танытсақ – Ұлы дала елін көргісі келетіндердің қатары көбейіп, елдегі туризм саласы аяғынан нық тұрып, бюджет түсімдерінің негізгі тетіктеріне айналар еді.

Бір өкінішті бір қуаныштың басатыны рас екен. Археологиялық парк аумағында шығыс стилінде өрілген мұнара бар. Осы күні есігі айқара ашық екен, бізді мұнараның жоғарғы қабатына көтерілуге тегін кіргізді. Жалпы, төлеп кіретіндерге бағасы қолайлы – 200 теңге. Әлгі биіктен Тараздың бүгінгі келбетін айқын көруге болады.

Жұмбақ шаһар Ақыртас

Өңірдің сан қатпарлы тарихын баяндайтын тағы бір мұралардың бірі – Ақыртас қалашығы. Тараздан 45 шақырым қашықтықта, тау баурайында тұрғызылған тас қамал іспеттес шаһардың тылсымы көп. Тарихшылар әлі күнге дейін нақты деректер келтіре алмай, түрлі болжамдар айтуда. Бір дерек көздері араб шапқыншылығы кезінде тұрғызылған қамал десе, енді бір тарихшылар буддизм шіркеуі болуы ықтималдығын айтады. Одан бөлек те түрлі әфсана ел аузында айтылып жүр. Бұл қалашық жайында алдағы нөмірлерде жеке мақала жазуды топшыладық.

Сапарды қолдап, жай-күйімізге алаңдаған «Алтын керуен» туристік мекемесі, оның басшысы Альбина Веймер, «Айша делюкс» қонақүйі, «Әулиеата» халықаралық әуежайы Тараз туризмінің дамуы жолында қыруар жұмыс атқарып жатқанын айта кетуіміз керек.

Асқар Бек

Айқын апта. – 2017. – 27 мамыр

Тарихтан тартқан тамырын (Облыстық тарихи-өлкетану музейі)

          Музей қоры жаңа жәдігерлермен толығып келеді.

Облыстық тарихи-өлкетану музейі 1931 жылы ашылған. Сол жылы 23 тамызда Әулиеата кеңесі отырысының қабылданған шешімінде былай делінген: «Музей 25 тамызда ашылсын, ол туралы Әулиеата қалалық кеңесінің радио желісі арқылы хабарлансын. Келушілерге күн сайын сағат 5 пен 8-ге дейін есік ашық. Экскурсия ерекше келісіммен. Кіру тегін»

1940 жылдардың соңында музей жаңа мәртебеге ие болды. Жамбыл облысының құрылуына байланысты музей енді бүкіл облыс тарихы мен мәдениетін қамтыды. 1970 жылдардың ортасында облыстық музей бүкілодақтық туристік жол желісіне енгізілді, ал 1977 жылдан шетел туристері келе бастады. Археологиялық және ғылыми жинақтау экспедицияларының нәтижесінде музей қоры толықтырылды, қазіргі таңда облыстық музейдің мемлекеттік тіркеуінде 65 мыңға жуық жәдігерлер сақталған.

2002 жылы Тараз қаласының 2000 жылдық мерейтойы қарсаңында музейде 3 жаңа павильон ашылған: «Көне түркі тас мүсіндері және көне түркі жазулары», «Л.В.Брюммердің көркемсурет музейі» және ежелгі Тараз қаласының тарихынан сыр шертетін «Тараз 2000 залы». Бүгінде музейдің жалпы экспозициялық алаңы 2010 шаршы метрді құрайды.

Біз басқа өңірлерде кездеспейтін бірегей құнды жәдігерлермен мақтана аламыз. Қазіргі таңда облыстық музей тараздықтардың көп келетін сүйікті мәдени демалыс орындарының біріне айналып үлгерді.

Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдаулары мен «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында облыстық тарихи-өлкетану музейінің қызметкерлері облыстағы тарихи-мәдени мұраларды зерттеуде және насихаттауда талмай еңбек етуде. Музейлік маңызы бар заттар жинастырылып, сараптамадан өткізіліп, құжаттар толтырылады. Музей залдары бойынша тақырыптық және бөлімдерге шолу экскурсиялары өткізіліп отырады. Мектептерде, кітапханаларда, жоғары оқу орындарында, облыс пен қала кәсіпорындарында музей қызметкерлері жылжымалы көрмелер ұйымдастырып, баяндамалар өткізеді. Музейдің «Жұртшылықпен кездесу» және кинодәріс залдарында білімгерлер мен оқушылар үшін облысқа танымал азаматтармен, тарихшы ғалымдармен кездесулер, мәнді атаулы күндерге орай «дөңгелек үстелдер» ұйымдастырылады. Облыстық музей қоры құнды жәдігерлермен толықтырылуда.

Қаланың барлық мәдени іс-шараларына музей қызметкерлері атсалысып келеді. «Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану музейі» – өткен тарих пен қазақ мәдениетін түгелдей көрсететін бірден-бір мәдени ошақ. Музей қорында жиынтық заттар едәуір көбейіп, сирек кездесетін жәдігерлер саны соңғы кезде арта бастады. Сондықтан музейге келушілер саны да жылдан-жылға артып келеді.

Облыстық музей қаланың және аудандардың жас мамандарына әдістемелік көмек көрсетіп, қолдау жасайды. Музей қызметкерлері өзекті тақырыптарға құрылған республикалық конференцияларға, семинарларға белсене қатысып жүр.
Еліміздің басқа облыстарында, қалаларында, мәдени ошақтарында, музейлерінде «Мәдени күндерге» орай ауқымды жылжымалы көрмелер ұйымдастыруды да қолға алғанбыз. Көп жылдар бойы дәстүрлі түрде 18 мамыр – Халықаралық музейлер күніне орай «Ашық есік» күні акциясы үзбей өткізілуде. Музей күні 1977 жылдан бастап әлемнің 150 елінде аталып келеді. Әдеттегідей, бұл күні музейге келушілерге ерекше қызықты, танымдық экскурсиялар, ойындар, викториналар ұсынылады.

Жанна Қосалиева, 

облыстық тарихи-өлкетану музейінің археология

және этнография бөлімінің меңгерушісі.

Ақ жол. – 2017. – 18 мамыр (№54)

Хан Жамбыл жайлы не білеміз?

 Ол бостандық үшін күрескен батыр бабалардың бірі болатын

Ат тұяғының сынығы, шашақты найзаның ұшы қалған Қаратаудың қойнауы – кәрі тарихтың сабағы. Тау баурайындағы, дала төсіндегі белгісіз сағана там, сартас молалар, қасқайған құлпытастар, беймәлім үйінділер – барлығы да кешегі жаугершілік заманның айшықты көрінісі. Ары алдындағы аманатына адал бабаларымыз өзгеге сүйегін қорлатпай, басын басындырмай күн кешті. Шындық үшін шыбын жанын да қиып жіберуге әзір, керек кезінде қиып та жіберген ерліктің үлгісі қазақ даласында тұнып тұр.

Әулиеата өңірінде Хан және Жамбыл таулары бар. Тасын түртсең тарих жайлы төгіліп қоя беретін таулардың бойындағы бұла күш, тағылымды сыр талайды таңырқатқандай. Бүгінде жыр алыбы Жамбыл бабамыздың атымен аталатын облысымызда тарихи мекендер мен шежірелі өл­келер көп. Өз өмірбаяны тура­лы жыр алыбы: «Шу өзенінің бойы­мен жүре берсеңіз, Хан және Жамбыл деген екі тауға кез боласыз. Менің әкем Жабай бір кезде осы тауларда көшіп-қо­нып жүрген. Жамбыл тауының етегінде, қақаған қатты боранды күні мен туыппын! Маған сол көне Жамбыл тауының есімі ат болып тағылыпты. Бұл 1846 жы­лы ақпан айы екен. Менің әкем Жабай шоқпыт шапанды көшпелі кедей адам болған», деген ұлы жырау өз өмірбаянын «Байғара, Жам­был, Ханда мен туыппын» деп те жырға қосқан.

Жамбыл тауының түпкі жы­ныс­тары ашық, беткейлері тік, құлама. Топырағы сұрғылт қоңыр, қиыршықты болып келеді. Боз жусан, бұйырғын, баялыш, күй­­­реуік көбірек өседі. Талай сәт­терге куә болған, ішіне сыр бүк­кен Жамбыл тауының тарихы тереңде жатыр. Жамбыл ақын «Көз аштым, сорғалаған қанды көрдім, қамыққан, қанды жасты жанды көрдім. Ел көрдім – еңіреп босқан аңды көрдім, Қойнында Алатаудың зарды көрдім» немесе «Қақаған қар аралас соғып боран, Ел үрей, көк найзалы жау торыған. Байғара, Жамбыл, Хан­да мен туыппын, Жамбыл деп қойылыпты атым сонан» деп жырлайды. Бұл – тарихтың шын­дығы. Басынан талай аласапыранды кешкен, талай азапты көрген қазақ халқының өлеңмен өрілген бір шежіресі.

Тарихтан белгілі, бұл уақыт­тарда Жетісу өңірі Қоқан хан­ды­ғына қарады. Бұл кезеңде ел басқаруда жолсыздық белең алды. Бір жағынан ақ патшаның, екінші жағынан жергілікті би­леу­шілердің шектен тыс ал­ым-салығы да халықтың шамына тиіп, ыза-кек өрттей қаулап тұрған шақ еді. Қоқан хандығы бұл өңірді 1864 жылға дейін би­леді. Жалпы, Хан, Жамбыл тау­лары жайлы аңыздардың сыр шертері бар. Жаугершілік замандарда қалмақ ханының Хан тауы маңында үш түмен әскері тұрған екен. Бір күні хан Сырдария бо­йын­дағы қалаларды шабу үшін түменбасыларын шақыртыпты. Әскерінің бір түмені Хан тауының етегіндегі Жыландысайда, біреуі Жамбыл тауының етегінде­гі Жы­­ланды­бұлақта, бір түмені Бас және Орта Ақтөбелердің ма­ң­айында болған. Алайда, Хан және Жамбыл тауларындағы түменбасылар барыпты да, Ақ­тө­бедегі түменбасы  келмей қа­лыпты. Түннің бір уағында ханға жолыққан түменбасы ханның аяғына жығылып, Бас Ақтөбедегі қазақтар қалмақ ханының Сыр бойындағы қазақтарды шабатынын біліп, қорғанды бұзып қашып кеткенін айтады. Аңыздың өзі ақиқатқа жетелейді. Тарихтың те­рең қатпарларына үңілдіреді. Толғандырады.

Дүниеде ештеңенің атауы се­беп­сіз қойылмайды. «Құдайсыз қу­рай да сынбайтынына» сенген қазақ әрбір атауға, әрбір есімге ерекше мән берген. Ұлы қазақ да­ласында бір ғана Хан тауы бар. Ғалым Сәйден Жолдасбаев өзінің «Жетісу тарихы» деген еңбегінде Хан тауын зерттейді. «Хан сатысы», «Хан қорасы», «Хан оры» деген тарихи орындар­ды ашып, ғылыми айналымға шығарады. Ғалым өз байламында бұл атаулардың барлығын да Керей және Жәнібек хандармен байланыстырады. Тіпті, Керей хан осы Хан тауында жерленген деген де аңыз бар. Тарихшылардың айтуынша, Хан тауындағы ежелгі құбылыстардың барлығы да әр замандарда жауды бақылап отыру үшін пайда болған делінеді. Қо­қан хандығының қыспағына шыдамай, жауға қарсы шапқан батырлардың бірі – Ерназарұлы хан Жамбыл деп айтылады. Хан Жамбыл бабамыз Үйсіннің бір бұтағы Ыстыдан тарайды.

Дүниеде тарихтан көне ештеңе жоқ. Кәріқұлақ, көнекөз тарих ұрпағының алдына сонау замандардан бастап күні бүгінге дейінгі шежірені жайып салады. Ат ауыздығымен су ішіп, ер еті­гі­мен қан кешкен заманда, қазақ Ресей мен Қоқанның қыспағында қалғанда, елдің бас көтерер, рух оятар азаматтары ел тыныштығы, ұрпақ амандығы үшін атқа қон­ды. Сондай ерлердің қатарында Ер­назарұлы хан Жамбылдай ерлердің болғандығы да күмән тудырмайды. Хан Жам­был баба­мыздың өзі Қоқан қыспағына қарсы шығып, тарихта қалған тұлға. Кезінде көздегені қазақтың кең-байтақ жері болған Қоқан хандығы орыс отаршылдарымен бірігіп, тізесін батырады. Алайда, Хан Жамбыл артындағы қараорман халқына сеніп, Байғара екеуі Қоқан хандығына алым-салық төлеуден бас тартады. Қоқан хандығы бұған оңайлықпен көне ме? Содан Байғара мен Хан Жамбыл рулы қалың елді соңынан ертіп, ата қонысынан ауа көшіпті дейді. Керей мен Жәнібек хандар ту тіккен Шу өңірінің Қозыбасы тауына тұрақтайды. Бұл уақытта Қоқанның қолы бұл жерге жете қоймаған екен.

Арада уақыт өтіп, дәуір бір арнаға түсті. Кешегі кер заман, жау­гершілік уақыт тарихқа жүк болып қалды. Енді сол тарихты ұрпаққа жеткізетін, кейінгі буынға шежірелейтін кез келді. Хан Жамбыл бабамыздың ұрпақ­тары да бүгінде бір қауым ел. Олар да баба атын қастерлеп, болашаққа қалдыруды өздеріне парыз санайды. Қашанда ел ерсіз болмаған. Ерлердің ерен аты ұрпаққа үлгі. Хан Жамбыл ұр­пақ­тарының бірі, бүгінде ақ­сақалдық жасқа жетіп отырған Көшербек Жұманқұлов та бабасы жайлы көп жайды толғайды. Бұл кісі кейіннен тағдырдың жазуымен Хан Жамбылдың Шу бойынан өз еліне оралғанын айтады. Жаз мезгілінде баба салтымен тау жайлап, қыста Талас бойына кө­шіп, бейбіт ғұмыр кешкен екен. Талас бойындағы Жаңақорған қалашығын салдырғанын да ұрпақтың біле жүргені жөн.

Ал жазушы, драматург Бо­лат Бекжановтың да Хан Жамбыл жай­лы өзінің айтары бар. Жазушы әңгімені тарихи баян арқылы өрбітті.

– Кезінде Қоқан хандығы біз­ден алым-салық алып тұрған. Қо­қанның қазаққа көрсетпегені жоқ. Міне, осы жайларға Хан Жамбыл қарсы болған. Ақыры, Мойынқұм жеріне қарай көшкен. Бүгінде Мойынқұмдағы Жамбыл тауы сол кісінің атымен аталады. Сол тауда қазір тастан жа­салған тақ тұр. Сол жерде қазақтар Жамбыл Ерназарұлын хан қылып көтерген. Ол кісінің ең үлкен ұлының аты Шоқпар. Шу өңірінде Шоқпар деген жер бар. Бұл да сол Шоқпар бабамыздың құрметіне қойылған. Хан Жамбыл бабамыздың немересі Бейбіт би де халыққа танымал адам болған. Оязға да белгілі ол төменгі Та­ласта ғұмыр кешкен. Көптеген үл­кен дауларды шешкен. Кезінде Меркіде Нұрмағамбет деген кісі өткен. Сол Нұрмағамбет пен атақты Керімбай болыс қа­зақ жолымен құда болыпты. Нұр­мағамбеттің қызына Керім­байдың ұлы бесікте жатқанда-ақ айттырылып қойыпты. Алайда, бірі бай, бірі болыс, екі құданың ара­сы­на бір келіспеушілік кіріп Нұрмағамбет бай қызын қырғызға ұзатып жібереді. Даудың өрші­гені соншалық, арасында кісі өлі­мі де болады. Содан Меркіде Нұр­мағамбет бай бір киіз үй, Керімбай болыс бір киіз үй тігіп, Бейбіт биді күтеді. Ақыры, Бейбіт би Нұрмағамбеттің үйіне келіп, қамшысын үш сілтейді. Керімбай болыстың тіккен үйіне келіп, ол жерде де қамшысын үш рет сілтейді. Сөйтіп, биге арнап тігілген жерге келіп отырып, сөз бастайды. «Нұрмағамбет, сен біріншіден, қазақтың салтын бұздың. Екіншіден, кезінде бесіккерді құда болып едің. Ақы­ры, айнып, уәдеңде тұрмадың. Сон­дықтан, сен кінәлісің», дейді. Осындай дауларды шешкен Бейбіт би де Хан Жамбылдың ұрпағы. Тарихта көп айтыла бермейтін, Қоқанға қарсы шыққан адам осы Хан Жамбыл. Ол кезде Қоқанға қарсы шығу деген үлкен қатер. Ал атақты жырау бабамыз Жамбыл Жабаев сол Жамбыл тауының етегінде дүниеге келген, – дейді Болат Үмбетәліұлы.

Қазақта «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген сөз бар. Айтулы Мағжан ақын да «Ерлерін ел де, жер де ұмытпайды» деп жырлап еді. Ұрпақтың бүгінгі асыл мұраты, ақиық арманы ба­балар ерлігін, атын ұмыт қал­дырмай, оны келешек ұрпаққа насихаттау болып табылады. Жуырда сарысулық кәсіпкер, «Алтын орда» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің басшысы Дәулеталды Жанбаев баба рухына арнап ас беріп, Құран оқытты. Бұл күні Оңтүстік Қазақстан облысының Бәйдібек ауданы және Жамбыл облысының Сарысу ауданының түйіскен шекаралас аймағында, қарт Қаратау сілемін бойлай аққан Арыстанды, Қарасу өзендерінің маңына бірнеше киіз үй тігіліп, көпті көрген көнекөз қариялар тарихтан сыр шертті. Көпшілік Ерназар әулие мен хан Жамбылдың аруағына дұға жасап, Алладан медет тіледі. Бәйдібек ауданы, Шақпақ ауылының тұр­ғындары Елубек Сералиев, Әлмырза Еркебаев, Құсибек Наурызбаев сияқты ел қариялары ата тарихтың ұрпаққа беймәлім тұстарын әңгімеледі. Хан Жам­былдың Қоқан хандығына қарсы күрестегі ерлігін айтты.

Дәулеталды Жанбаев құба далада елеусіз жатқан бабалардың басына кесене орнатсам деген де ойын айтты. Сондай-ақ, көнекөз қариялардың аузынан бабалар жайлы естелік-шежіре жинап, оны тарихпен ұштастырып кітап шығару ниеті де бар екен.

Игі шара барысында жиналған көпшілік, баба ұрпақтары әуелі Ерназар әулиенің басына барды. Алақан жайып тілеген дұға қабыл болғандай, аспанның да тиегі босап, нұр сорғалағандай жаңбыр төкті. Артынша күн көзі күлімдеп, айнала төңіректі бір ғаламат күйге бөледі. Құлпытастың бетінен «Назарымбетұлы Ерназар Шоғайдартегі. 1705-1795» деген жазу көрінді. Кезінде әулиелігімен аты шыққан Ерназар баба тоқсан жасаған екен. Бұдан кейін көп­шілік Хан Жамбылдың басына келді. Арасы үш шақырымдай жер. Елсіз далада, аспан астында тұрған құлпытастың бетінде «Ерназарұлы Хан Жамбыл, Шо­ғайдартегі. 1772-1872» деген жазу бар екен. Хан Жамбыл баба­мыз да ғасыр жасап дүниеден көшіпті. Бұл құлпытастар 2001 жылы, яғни осыдан он бес жыл бұрын орнатылған екен. Жаңбыр шайып, күн қақтаған құлпытас ұрпағына бар тарихты баяндап, аманат арқа­латып тұрғандай.

Болашақта Ерназар әулиенің, Хан Жамбылдың бой көтерген кесенелері де қазақ жеріндегі бір қастерлі тарихи орынға айналарына күмән жоқ. Бұл – қолдан жасалған, ойдан құрастырылған жалған тарих емес, кешегі «болып бір кеткен жайсаң» бабалардың тарихи баяны. Ұрпақтың ұла­ғаты осындай сауапты істерден көрінеді.

 Хамит ЕСАМАН

ТАРАЗ

Егемен Қазақстан. – 2016. – 22 қыркүйек. – 7 б.