Білуге құмарлық, көруге ынтық болу – бала атаулының болмысына тән қасиет. Сондықтан сендерге

«Анау не? Мынау не? Қайда? Қашан? Неге? Неліктен?» деген сан алуан сұрақтар қойып, оның жауабын алғанша асығасыңдар. Сұрақтарыңның жауабын «Анау не? Мынау не?»  атты танымдық кітаптар топтамасынан таба аласыңдар – сендердің сұрақтарыңа жауап беретін пайдалы, көмекші құралды ұсынамын:

Жүрек қалай соғады? [Мәтін] : адам денесі туралы өзіңнің барлық сұрақтарыңа жауап ал!/ бас ред. Қ. Байғабылова; орыс тіл. ауд. З. Башбаева. — Алматы: Аруна, 2018. – 16 б.

Ақ аю неге тоңбайды? [Мәтін] : жануарлар туралы өзіңнің барлық сұрақтарыңа жауап ал! / бас ред. Қ. Байғабылова; орыс тіл. ауд. З. Башбаева. — Алматы: Аруна, 2018. – 16 б.

Балықтар суда қалай тыныс алады? [Мәтін]: табиғат туралы өзіңнің барлық сұрақтарыңа жауап ал! / бас ред. Қ. Байғабылова; орыс тіл. ауд. З. Башбаева. — Алматы: Аруна, 2018. – 16 б.

Ұялы телефон неге дірілдейді? [Мәтін]: технология туралы өзіңнің барлық сұрақтарыңа жауап ал! / бас ред. Қ. Байғабылова; орыс тіл. ауд. З. Башбаева. — Алматы: Аруна, 2018. – 16 б.

 Пияз неге көзден жас ағызады? [Мәтін] : адам денесі туралы өзіңнің барлық сұрақтарыңа жауап ал! / бас ред. Қ. Байғабылова ; орыс тіл. ауд. З. Башбаева. — Алматы: Аруна, 2018. – 16 б.

Ұялы телефон неге дірілдейді,  пияз неге көзден жас ағызады, балықтар суда қалай тыныс алады, тағам асқазанға түсу үшін қанша уақыт керек,

неліктен жөтел пайда болады,  мұрын неге бітеліп қалады, көкірек қуысының ішінде не бар сияқты көптеген сұрақтарға жауап береді.

Балалар бұл жолы сендерге қазақ ауыз әдебиетінің кейіпкері Алдаркөсе туралы кітабын оқуға ұсынамын.

Ол ақылды, ойлы, зерделі қудың жиынтық бейнесі. Алдаркөсе өзінің асқан айлакерлігі мен тапқырлығының арқасында көздеген мұрат-мақсатына жетіп отырады. Ол айналасындағы ашкөз байларды пайдакүнем саудагерлерді, әділетсіз қазыларды келеке- мазақ етеді. Мысалы, Алдаркөсе ел-жұртқа сараңдығымен әйгілі болған Шықбермес Шығайбайды масқаралап, бергісі келмеген асын ішіп, атын мініп, қызын алып кетеді. Сол сияқты байлықтың соңына түскен дүниеқұмар керуенбасын сазға отырғызып, өгіздерін олжа етеді. Әрі қарапайым халық оның бұл әрекеттерін еш уақытта айыптап кінәламайды, қайта, көптің көңілінен шыққандықта оны қоштап, әрдайым қуаттап отырады.

Алдаркөсе туралы хикаялар сонау ерте заманнан айтылып, ауыздан ауызға көшіп келе жатқан көне дүниелер. Оның өмірде болғанын, қай уақытта өмір сүргенін дәлелдейтін тарихи деректер жоқ. Негізінен Алдаркөсе образының терең қатпарларында алғашқы қауымдағы мифологиялық түсініктердің ұшқыны бар екендігі белгілі фольклоршы ғалым, академик С.Қасқабасов пен әдебиеттанушы, филология ғылымдарының докторы Е.Тұрсыновтың зерттеу еңбектерінде айтылады. Олар Алдаркөсенің Шайтанмен сапарлас болуы, жын-перілердің қолбасшысымен дауласқанда әлемнің жаратылған мерзімі туралы куәлік айтуы біздің басты кейіпкердің арғы тегі мифологиядағы трикстер бейнесімен астасып жатқандығын көрсетеді деген тұжырым жасайды.

Қалай айтқанда да, қарапайым жұрттың діттеген жерінен шығып, еш ұмытылмай күні бүгінге дейін жеткен Алдаркөсе әрмен қарай да қазақ халқымен бірге мәңгі жасай бермек. Соңғы кездері осынау ғажайып кейіпкердің еліміздің театр және кино өнері туындыларына айналуы соның жарқын көрінісі болса керек. Тұңғыш рет 1942 жылы сахналанған «Алдаркөсе» пьесасы мен 1964 жылы қойылған «Алдаркөсе» фильмі келешекте дәстүрлі жалғасын табатынына риясыз сенгіміз келеді.

Ал енді Қожанасыр туралы айтар болсақ, ол түрлі халықтардың арасында ХІІІ-ХІV ғасырларда мейлінше кең таралған күлдіргі әңгімелердің ұмытылмас кейіпкері. Осынау әңгімелерде Қожанасыр бірде қу, бірде аңқау, бірде шешен тілді қалжыңбас бейнесінде сипатталады. Ол туралы хиқаялар бүкіл Азия, Арабия, Грекия, Румыния, Сербия, Еділ бойы, Кавказ халықтары фольклорында Молда Насреддин, Қожа Насреддин, Насреддин Әпенді деген аттармен кең тараған. Оның ұлты мен туған жерін дөп басып айту қиын. Тіпті ол өмірде болмаған, халықтың қиялынан туған кейіпкер де болуы әбден мүмкін.

Қожанасыр қоғамдағы келеңсіз жайттарды күлкіге айналдырып, қарапайым халықтың мұң-мұқтажын жеңілдетуге тырысқан. Әпенді бейнесінің ажырамас бөлігі — оның есегі.

Есек кейде қалжыңның бас кейіпкері болса, кейде Қожанасырдың айнымас серігі ретінде көрініс табады. Сол үшін де әлемнің көптеген елінде Әпендіге ескерткіш орнатқан кезде оны есектің үстіне отырғызып қояды. Сондай зәулім ескерткіштердің бірі — Өзбекстандағы Бұқара қаласында тұр.

Сайып келгенде, Алдаркөсе де, Қожанасыр да халық ұнатқан, халық таңдаған жағымды кейіпкерлер. Сондықтан да олар халықпен бірге мәңгі жасай бермек. Қос кейіпкердің бүгінгі жас буын үйренер, үлгі тұтар тұстары да аз емес деуге толық негіз бар.

Ең бастысы, олардың кедей-кепшікке, жәбір көрушілерге деген жанашырлығы, қамқорлығы һәм риясыз сүйіспеншілігі жеткіншектерге ой салғандай үлгі-өнеге болып қала бермек.

Бұл жинаққа Алдаркөсе мен Қожанасырдың терең, мағыналы, пәлсафаға толы ұтқыр әзіл-оспақтары, күйдіргідей ойып түсетін қалжың хикаялары енгізіліп отыр. Кітап жеткіншектер үшін тәлім-тәрбиелік жағы ескеріле отырып құрастырылды.

Кітаптың тартымды болып шығуы үшін, жинақты көркем безендірген елімізге жақсы танымал суретші, Қазақстанның еңбек сіңірген қайртакері, Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының иегері, Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры Ағымсалы Дүзелхановтың еңбегін зор ықыласпен атап өткіміз келеді. Ойлы да әсем суреттер жинақтағы әңгімелердің ажарын мейлінше аша түскен.

Ертегі — ауыз әдебиетінің ықылым заманынан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің «Бұрынғы өткен заманда, ерте-ерте, ертеде» деп басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.

Ертегілерде халық басынан кешкен, ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғүрпы, елдік тарихы, қилы-қилы қиын асулары, халықтың мұң- шері, арман-мұраты бейнеленген

Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарған күрделі шығармасының бір түрі — ертегілер. Ертегілер көбінесе, қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз.

Балалар сендерді  ғажайып, сиқырға толы Руф Сандерсонның «Сиқырланған орман» атты ертегі әлеміне саяхатқа шығайық.

Бір кездері ғажайып ел болған өлке кенеттен қуаңшылыққа ұшырайды. Аңызға сенсек, ақсүйек тұқымынан шыққан жаны ізгілікке толы адам ғана сиқырланған ормандағы Әлемнің жүрегін тауып, патшалықты бұл қатерден құтқара алмақ…

Әбден қартайған патша ұлдарын шақырып алып, елді қуаңшылықтан құтқарған ханзадаға өз тағын беретіндігін айтады. Ағайынды үшеуі де «Әлемнің жүрегін іздеп тауып, патшалықты құтқаруға дайын еді…»

Олар бірінен соң бірі Сиқырланған орманға аттанады….

Сиқырға толы ертегінің немен аяқталғанын осы кітапты оқып білесіңдер. Әсерлі оқиғаға толы бұл кітап рыцарьлық романдарды еске түсіреді және сендер сияқты жас оқырмандарды ертегінің сиқыр әлеміне жетелейді.

Кітаптын авторы Руф Сандерсон балаларға арналған 75 кітаптың иллюстраторы ретінде танымал. Сандерсон өз туындыларында бояу қанық суреттердің табиғилығы мен реңк түстерінің байлығын шебер үйлестіре білген.

 Балалар бұл жолы сіздерге отбасының маңыздылығы, бауыр мен сіңлі, іні қарым— қатынасы, бауырмашылық жайлы Хейди Ховарттың «Әрқашан біздің қалауымыз бола бермейді» атты кітабын ұсынамын.

      Алғашында бауырларының болғаны қонжыққа ұнамайды. Анасы оған жақын сәбидің жарық дүниеге келетіні туралы айтқан кезде Қонжық аңырып, абыржып қалған еді.

      Дегенмен Қонжыққа енді өзімен бірге ойнайтын інісінің болатыны ұнады. Ал енді онымен қоса қарындасымен де ойнайтыны туралы ол ойлаған да, тіпті жоспарлаған да жоқ еді.

      Орманға барарда ол анасынан кішкентай тентектерді ертпеуін сұрайды. Бірақ анасы «Кешір, балақай. Әрқашан біздің қалауымыз бола бермейді», — деп жауап берді Ана-Аю.

     Інісі мен қарындасы жол бойы ағаларының мазасын алады, олар сотқарлау болатын. Өздерінің сүйікті алаңқайларына жақындаған сайын Қонжық ашулана бастады. Інішегі оның құйрығын тартып келе жатқан. Қарындасы болса оның құлағын созып, екеуі мұның аяғына орала берді.

    «Маған жәрдем етші, Қонжық. Інің мен қарындасыңды өзенге апаршы. Олар балықты көрсін».

     Ана-Аю егіздерді шөпке отырғызып, оларға былай деді: «Кішкентайларым менің, өзеннің ағысы қатты болады, сондықтан ағаларыңның айтқанын тыңдаңдар. Ол сендерге бас-көз болады. Келістік пе?»

     Екеуі бастарын изеді, Қонжық оларды өзін зеріктіреді деп есептесе де, бұл жолы олардың алдында өзін ересек, маңызды әрі байсалды сезінді.

     Бауырларын өзенге апара жатып, өзінің үлкен әрі басшы екеніне масаттанған Қонжық маңғазданып ақыл айтып келе жатып, кішкентай тентектердің тығылып қалғанын байқамайды.

     Екі қонжық бірдей жоғалып кетіпті…

     Әрі қарай не болғаны жайлы, Қонжық қалай іні мен сіңлісін қауіптен құтқарғаны және Қонжыққа аға болғаны ұнады ма,  ертегі немен аяқталғанын осы кітаптан оқып білесіздер.

Қымбатты балақайлар!

Бұл жолы Сіздерге Ганс Христиан Андерсеннің «Таңдаулы ертегілері» атты кітабымен таныстырамын.

Ганс Христиан Андерсен 1805 жылы Данияның Оденсе қаласында, кедей отбасында дүниеге келген. Атасы ағаштан таңғажайып жануарлар мен қанатты адамдардың мүсіндерін жасағанды жақсы көретін. Ешкімге зияны жоқ ақжарқын қария жоқшылықтың салдарынан өмірінің соңында ақыл-ой кемістігіне ұшырапты. Ал әкесі Ганс етікшілікпен айналысса, анасы Анна Мари Андерсдаттер нәпақа табуға болатын жұмыстың қай-қайсысынан да қашпайтын. Шытырман оқиғаларға құмар Үлкен Ганс 1812 жылы Наолеон әскерінің құрамында соғысуға аттанады. Төрт жылдан соң мүгедек боп оралған ол көп ұзамай көз жұмады. Ырым-жырымға сенгіш Анна Мари балшыларға баласының болашағын болжатуға құмар етін. Солардың бірі: «Күндердің күнінде ұлыңыз атақты адамға айналады», – депті. Өкінішке орай, ғазиз ана жалғызының «әлем балаларының сүйікті ертекшісі» атанғанын көрмей кеткен.

Ганс әкесінен қызықты әңгімелерді, қиял-ғажайып ертегілерді, аңыз-хикаяларды тыңдап өседі. Алайда шынайы өмір оны сынап-ақ бағады. Серейген ұзын бойлы, арық баланы бәрі «құтан», «бағана» деп мазақтайтын. «Сен де ертең атаң сияқты есуасқа айналасың» деп келеке ететін. Тіпті, әлдебір бұзақылар жайдан-жай ұрып жіберуге дайын тұратын. Мектепте де, көшеде де оның достары болмады. Мұғалімі болса, қай тапсырманы да қатесіз жаза алмайтын шәкіртін саусақтарынан аяусыз ұрғылайтын. Мұндай «адам төзгісіз азапқа» шыдай алмай, оқудан бас тартқан ұлын анасы кедей балаларына арналған қайырымдылық мектебіне ауыстырады.

Жоқшылық, айналасындағылардың зәбірі, шеттетілу Ганстың жігерін жасыта алмады. Ол өте арманшыл да қиялшыл, сезімтал да әсершіл болып өседі. Балалық шағын «Менің өмірімнің ертегісі» атты кітабында былайша еске алыпты: «Әке-шешемнің жалғыз баласы болғандықтан, ерке өстім. Анам маған: «Сен бақыттысың. Нағыз графтың баласысың», – дейтін. Өзін ата-анасы кішкентайында қайыр сұрау үшін үйінен талай рет қуып жіберіпті. Сонда күні бойы көл жағасында, көпір астында қарны ашып, суықтан бүрсең қағып, жылап отырады екен.

Анна Мари ұлының шебер тігінші болуын армандайтын. Сол себепті де, оны ес білгеннен тігуге үйретеді. Ал әкесі қолдан ойыншықтар жасағанды, ән айтқанды, дат драматургы Гольбергтің комедияларынан ұлымен бірге көріністер қойғанды жақсы көрген. Ақыл-ой кемістігіне ұшырағандарға арналған ауруханада істейтін әжесі немересін сонда жиі ертіп баратын. Ганс онда «ерекше үй тұрғындарының» әңгімелерін сағаттап тыңдаудан жалықпайтын. Өмірінің соңына таман күнделігінде: «Мені жазушы еткен – әкемнің әндері мен есуастардың сөздері», – деген жазба қалдырыпты.

Ганс мектепте сабақты нашар оқыған. Ешқандай пәнге қызығушылығы болмаған. Үй тапсырмасын орындаудан гөрі көртышқанның інінің аузында отырып, оның жер бетіне шығуын, таңғажайып жер­асты әлемі туралы баяндап беруін күткенді жақсы көретін.

Бірде Оденсеге копенгагендік труппа келіп, бір батыр туралы қызықты қойылым қояды. Көрермендер арасында әкелі-балалы Андерсендер де бартын. Бұл оқиға бала Ганстың театрға деген сүйіспеншілігін оятады. Үш ай бойы әкесімен бірге жәшіктен сахна дайындап, ағаштан қуыршақтар жасап, оларға матадан киімдер тігеді. Тіпті, өзі арнайы пьеса жазып, уақытын өзімен-өзі көріністер қоюмен өткізетін.

Жазушының ертегілерінің қайссын алсаң да қиял-ғажайыпқа, шытырман оқиғаға тола. Балалар Сіздерге «Нағыз ханша» атты ертегісінмен таныстырайын.

 Нағыз ханша

Ертеде бір ханзада болыпты. Ол ханшайымға — тек нағыз ханшайымға үйленуді армандайды екен. Арманындағы ханшайымды іздеп, дүниенің төрт бұрышын түгел аралапты. Алайда барлығы да ойынан шықпапты. Ханшайымдар көп еді, бірақ олар нағыз ханшайымдар ма, жоқ па, соны білмей басы қатыпты. Елден ел кезіп, үйіне қайғырып оралады — ол нағыз ханшайымды қатты кездестіргісі келген еді.

Бірде кешкілік ұйтқыған дауыл көтерілді: найзағай жарқылдады, күн күркіреді, нөсерлетіп жаңбыр жауды — дүние астаң-кестең болды! Кенет қақпаның есігі қағылды, есікті ашуға қарт король шықты. Шықса, қақпа алдында мал-мандай су болған бір қыз тұр. Құдайым-ау, мына дауыл қызды қандай күйге түсірген! Су оның шашынан да, көйлегінен де сорғалап, шұлығы арқылы шәркейіне құйылып жатты. Сөйте тұра, ол өзін нағыз ханшайыммын деп таныстырды.

«Жә, біз оны тексереміз!» деп ойлады корольдің әйелі, бірақ ештеңе демеді. Сөйтті де, жатын бөлмеге барып, кереуеттен барлық көпшік-көрпелерді түсіріп, тақтайдың үстіне бұршақ қойды. Сосын оның үстіне жиырма көрпе төсеп, көрпенің үстіне тағы да жиырма мамық көпшік салды.

Осы төсектің үстіне патшайымды түнде ұйықтауға жатқызды.

Ертесіне одан қалай ұйықтағанын сұрады.

— Ой, сұрамаңыз, өте нашар ұйықтадым, — деп жауап берді ханшайым. — Мен түні бойы көз ілмедім. Төсектің астында не бар екенін бір құдай біледі! Мен әйтеуір бір қатты заттың үстінде жаттым, енді бүкіл денем көгеріп те қалған шығар! Ешкімнің басына бермесін!

Сөйтіп, бәрі де оның нағыз ханшайым екенін түсінді. Өйткені ол жиырма көрпе, жиырма мамық көпшікте жатып, бұршақты сезді ғой! Тек нағыз ханшайымдар ғана осындай нәзік болады.

Осылайша ханзада оған үйленді — енді ол нағыз ханшайымға үйленгенін біледі! Ал бұршақ оны қазір де көруге болатын музейге жөнелтілді, тек оны әлдебіреулер ұрлап кетпесе болғаны.

Біліп қой, бұл — ақиқат тарих.

 Андерсен ертегілері сіз бен бізге өмірді қат-қабат қиындығымен қабылдауды үйретеді. Өмірді қаз-қалпында сүюді үйретеді. Ал, өмір дегеніміз – Андерсеннің өзі айтқандай, ең ғажайып ертегі.

Ертегілер әр түрлі жастағы оқырмандарға арналады.