Отан үшін отқа түсен жамбылдық медицина қызметкерлері

Отан үшін отқа түсен жамбылдық медицина қызметкерлері

    Екінші дүниежүзілік соғыс 1941 жылдың 22 маусымынан 1945 жылдың 9 мамырына дейін – 1418 күн мен түнге созылды. Қанды қырғынның жеңіспен аяқталғанына биыл 70 жыл толды. Кешегі кеңестер одағының барлық халықтары шынайы қуанышпен қарсы алып жатқан осы ұлы мерекенің бүгінгі тойлауына қазақстан халқы да кезінде өзінің лайықты үлесін қосты.

Мерейтой қарсаңында сұрапыл соғыста толарсықтан саз кешіп, қанын да жанын да аямай, Жеңіс күнін жақындатқандар туралы басылым беттерінде сандаған естеліктер жазылуда. Майдан даласында қаншама жан оққа ұшып, жер жастанды, қаншама адам мүгедек болып оралды? Соғыста көз жұмған қаншама адамның отабасы өмірдің ауыр тауқыметін, тағдыр қиындығы мен қасіретін басынан өткерді десеңізші. Сол сұрапыл соғыстан аман-есен елге оралған сан мыңдаған майдангерлер күні бүгінге дейін «Күркіреп күндей өтті ғой соғыс» деп ауыр күрсіне отырып, сол отқа оранған жылдарын естеріне түсіріп, жанарлары жасаурайды…

Отанымызды қорғауға тек бір Қазақстаннан миллионнан астам (нақты деректер бойынша, соғыстың алдында Қазақстанда 6,2 млн. адам тұрса, соның 1.196.164) адам соғысқа аттанған. Олардың жартысынан көбі, яғни 602 928-і сол майдан даласынан туған жеріне оралмапты. Олар шайқастарда, госпитальдарда, тұтқында өлген немесе хабар-ошарсыз кеткен.

Ұлы Отан соғысы жылдары көптеген медицина қызметкерлері майданға қатысып, соғыс даласы мен әскери госпитальдарда жараланған әскерлер мен офицерлерге, тіпті, жергілікті халыққа күн-түн демей медициналық көмек көрсетіп, қан кешіп жүріп аянбай еңбек етті. Дер кезінде көрсетілген медициналық көмектің арқасында жарақат алған солдаттар мен офицерлердің басым көпшілігі қатарға қосылып, соғыс майданына қайта араласып, Ұлы Жеңіс үшін қан мен тер төкті.

Енді аздап болса да кейбір қолда бар мәліметтерге жүгінейік. Ұлы Отан соғысы жылдары 200 мыңнан астам дәрігер, 1,5 миллион орта медицина қызметкерлері әскер қатарына шақырылып, жарақат алған және науқастанған жауынгерлерге медициналық көмек көрсетуге жұмылдырылды. Олардың қатарында қазақстандық медицина қызметкерлері де болды. Медицина қызметкерлерінің арқасында қаншама жанның өмірі сақталып, денсаулығы қалпына келтірілді. Кескілескен қантөгіс майданда жарақат алған 9 миллионнан астам жауынгерлер мен офицерлерге борап тұрған оқ арасында, снаряд пен бомбалар астында дәрігерлік көмек көрсеткен медиктердің жанқиярлық еңбегін, олардың ұлы Жеңіске қосқан үлестерін немен бағалауға болады?

Соғыста 85 мың медиктер оққа ұшып, қаза тапты немесе хабарсыз кетті. Олардың ішінде 5 мың дәрігерлер, 9 мың медбикелер мен фельдшерлер, 23 мың санитар-инструкторлар, 48 мың санитарлар болатын.

Жарақаттанған солдаттар мен офицерлердің 72,3 пайызын, ауырғандардың   90,6 пайызын медицина қызметкерлері қайта қатарға қосып, кері майдан даласына аттандырды. Бұл дегеніңіз 17 миллионға жуық адам екен. Егер 1945 жылдың қаңтар айында Кеңес Үкіметінің соғыстағы әскерлер саны 6 миллион 700 мың болса, жоғарыда аталған цифрдан медицина қызметкерлерінің майданға қосқан ерен үлесін көру қиын емес.

Ұлы Отан соғысының ардагері, медицина қызметінің генерал-полковнигі Ф.И.Комаровтың мәліметі бойынша, Ұлы Отан соғысында көрсеткен ерліктері үшін 116 мыңнан астам әскери медицина қызметкерлері және 30 мыңға жуық тылдағы азаматтық денсаулық сақтау қызметкерлері мемлекеттік наградаларға ие болды. Оның 42-не ең жоғары марапат — Кеңес Одағының батыры атағы берілді. 39 әскери госпитальдар мен 8 медициналық-санитарлық батальондар ордендермен наградталды.

1941 жылы тек бір ғана біздің Жамбыл облысынан 123 медицина қызметкері әскер қатарына алынды. Сұрапыл соғыстың әскери госпитальдарда біздің облыстан шақырылған 500-ге жуық медицина қызметкерлері қажырлы еңбек етті. Олардың басым көпшілігі Мәскеуден Берлинге дейін жетіп, Жеңісті сонда қарсы алды. Атын атап өтсек, олар көп жылдар Жамбыл облыстық ауруханасында еңбек еткен хирургтер полковник Н.О. Мұқышев, майорлар                Г. Әбдікәрімов пен А.В. Леонтьев, капитандар С.А. Александров пен                         Қ. Құлынбаев, терапевт-офицерлер Н.Е. Нұғыманов, Н.Ф. Голубев, Е.М. Исеналиева, Е.А. Понамаренко, Б.А. Баймұханов, Н.А. Фирсов, А.П. Капасакалис, медбикелер А.Д. Палий-Зеленцова, М.Л. Яременко, А.Н. Анисимова, В.А. Качерга, Е.П. Павличева, Т.А. Радченко, фельдшер Г.К. Ильченко және тағы басқалар.

1941 жылы 19 қыркүйекте Жамбыл станциясының клубында алғашқы эвагоспиталь ашылып, поезбен жеткізілген майданда жарақаттанған        әскери  қызметкерлерді қабылдады. Кейінірек Жамбылдан басқа, Меркі және Шу станцияларында 360 төсектік әскери госпитальдар ұйымдастырылып, оған қоса соғыс жүріп жатқан аймақтардан барлығы 1500 төсектік 4 әскери госпитальдар көшіріліп әкелінді. Олар теміржол клубтарында, жергілікті қонақүйлері мен балалар шипажайларында, мектептер мен кеңселерге орналастырылды. Облыста жаралы жауынгерлер мен офицерлерге көмек көрсету жөніндегі комитет құрылып, госпитальдардағы науқастарға ерекше көңіл бөлінді. Госпитальдарда қызмет еткен медицина қызметкерлері майданда жарақаттанған әскерлердің тез айығып, қайта сапқа тұруына көп үлес қосты. Негізінен әскери госпитальдарда бірінші және екінші топтағы мүгедектер болатын. Олардың біразы жарақаттарының асқынуынан көз жұмып, соғыс қасіретінен мәңгілік тыныштықты осында тауып, жергілікті зираттарға жерленді. Сондай бейіттің бірі қазіргі Тараз қаласының батыс жағындағы Қарасу аймағындағы ескі үлкен қорымда. Оның басына кейінірек қызыл тастан ескерткіш-құлпытас қойылды. Мұндай госпитальдарда қайтыс болған жауынгерлердің ескі зираттары Меркі, Шу, Луговой және Жуалы аудандарында да бар.

Медиктер майдан даласында дәрігерлік көмек қана көрсетіп қоймай, қауіп-қатерге қарамай, оларды жаулардан қорғай білді. Мысалы, санитарлық нұсқаушылыр мен зембіл көтеретін санитарлар бораған оқ астында, бомба мен снаряд жарықшаларынан жасқанбай жарақат алған әскерлерге алғашқы көмек көрсетіп, соғыс даласынан алып шығып, батальондық медпункттарға жеткізіп отырды. Майданға қатысқан әрбір әскери қызметкер Отан үшін ұрыс даласына аттанып бара жатып, егер жарақат алған жағдайда медиктердің көмегі болатынына, олардың денсаулығы әрдайым әскери дәрігерлердің қадағалауында екеніне сенді.

Иә. Кеңестік медицина қызметкерлері әскердің өмірін өзінің өмірінен жоғары қойды. Санитарлар мен санинструкторлар майдан даласындағы жарақаттарға алғашқы медициналық көмек көрсетіп, батальондық медпункттер мен әскери госпитальдарға тынымсыз жеткізіп отырды. Бұл — күнделікті, сағат сайын бүкіл майдан даласында болып жатты. Тіпті, хирург пен медбике қайнап жатқан соғыс кезінде дала госпиталінде, палаткаларда жарақат алған әскерді бораған оқтан қорғап, оны өз денелерімен «көлеңкелетіп» тұрып, жедел хирургиялық операция жасаған сәттер де аз болмады. Кейде, тіпті, олар демалыссыз, ұйқысыз, тамақ ішуге уақыт таппай, бірнеше тәуліктер бойы операция үстелінен ұзамай, еңбек еткендері де белгілі.

Белгілі қолбасшы, Кеңес Одағының маршалы Иван Христофорович Баграмян соғыс аяқталған соң былай деп жазыпты: «То, что сделано советской военной медициной в годы минувшей войны, по всей справедливости может быть названо подвигом. Для нас ветеранов Великой Отечественной войны, образ военного медика останется олицетворением высокого гуманизма, мужества и самоотверженности». Ал, «Правда» газетінің 1941 жылғы бас мақаласында медицина қызметкері алдындағы негізгі мақсаттар туралы айта келіп: «Каждый возвращенный в строй воин — это наша победа. Это — победа советской медицинской науки… Это — победа воинской части,  в  ряды  которой   вернулся  старый,  уже закаленный в сражениях воин», — деп сөз түйіндейді. Медицина қызметкерлерінің Ұлы Жеңіске қосқан үлесі қомақты болғанын осы жолдардан-ақ білу қиын емес…

Ұлы Отан соғысы жылдары «Барлығы Отан үшін, барлығы Жеңіс үшін» деп бүкіл ел тік тұрды. Бұғанасы қатпаған бүлдіршін мен еңкейген қарттарға дейін Отан қорғау үшін аса қажырлылықпен еңбек етті. Солардың ортасында әскери госпитальдарда, майдан даласында болған медицина қызметкерлерінің ерен еңбектері ешқашан ұмытылмау керек. Өкінішке қарай жыл өткен сайын майдангерлер сиреп барады. Оларды құрметтеу, ардақтау біздің парызымыз. Қан майданда толарсақтан саз кешіп, оқ оттың, өлім мен өмірдің арасында жанталасып жаумен күрескендер мен ерлікпен тең еңбек еткен тылдағы адамдарды — абзал ардагерлерімізді қалай ардақтасақ та жарасады.

Сағындық ОРДАБЕКОВ,

дәрігер-хирург, медицина профессоры

Арай. – 2015. – 7 мамыр(№19). – 8 б.

 

                                        

Майданға Жамбылдан аттанған жазушылар

Майданға Жамбылдан аттанған жазушылар

     Олардың өлкемізде ізі, мұрағаттар мен басылым беттерінде сөзі қалған.

Білім қуып Алматыда жүрген жылдары курстас жігіттермен бірге республиканың  бас басылымы  «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің редакциясына ара-тұра бас сұғып тұратынбыз. Болашақ журналистер үшін осында  істейтін ағаларымызбен  жүздесу, әңгімелерін, ақыл-кеңестерін тыңдау керемет әсер сыйлайтын. Әр келген сайын кіреберістегі  соғыстан қайтпаған журналистерге қойылған ескерткіш тақтаны оқымай кетпейтінбіз. Онда орысша  жазылған есімдердің ең үстіңгісі университетке таяу орналасқан  Жазушылар одағы  ғимаратының  кіре-берісіндегі   мәрмәр тақтадағы ұрыс даласынан оралмаған жазушылардың әліпби тәртібімен  берілген  тізімінен де ұшырасатын.

   Аманғали Сегізбаевтың есімі санамда осылай жатталып қалды. Арада көп жылдар өткен соң облыстық мұрағатты, осындағы облыстық басылымдардың тігінділерінің уақыт табы сарғайтқан беттерін ақтарғанда тамаша журналист, сыршыл ақын, сөзі өрнекті жазушы, даңғайыр фельетоншы болған тұлғаның Жамбыл облысында ізі, облыстық басылым беттерінде сөзі қалғанына көз жеткіздім.

Қазақ әдебиетінің тарихынан хабардар адам Аманғали Сегізбаевтың Қостанай өңірінің тумасы екенін біледі. Еңбек жолын ауыл мұғалімдігінен бастаған ол тез-ақ баспасөздегі ойлы өлең, өткір мақала, фельетондарымен танылып, 1924 жылы Орынбор қаласындағы «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетіне қызметке шақырылады. Жауапты хатшы болып істейді. Партияның пәрменімен Алматы облысының бір аудандық газетіне редактор болып жіберілген жерінен «Еңбекші қазақ» газеті қайта шақырып алады. Бұл – 1935 жылы. Ал соғыс басталар алдында осы газеттің Жамбыл облысы бойынша меншікті тілшісі болған.

Ұстазы, классик жазушы Бейімбет Майлиннің қасында жүріп, көп жазып, сол кезде-ақ республикаға кеңінен танылған Аманғали Сегізбаев Жамбыл өлкесінде негізгі қызметіне қоса облыстық «Коммунист» (қазіргі «Ақ жол») газеті партия ұйымының хатшылығын да атқарып, басылымның бағыт-бағдары, мазмұны үшін бас редактор Жайық Бектұровпен бірдей деңгейде жауапты болған. Өзі үлгі танытып облыс экономикасын соғыс жағдайына бейімдеу барысы туралы жазған мақалаларын сол кезгі газет тігінділерінен жиі ұшыратуға болады.

Соғыс уақытында қуатты қалам иелері де ерекше есепте болғанының айғағындай, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің шешімімен Аманғали Сегізбаевқа 1942 жылы Алматы гарнизонының газетін басқару сеніп тапсырылады. Араға жыл салып майдандық газет редакциясына ауысқан, үнемі алғы шепте жүріп, журналистік дағдысымен очерктері мен мақалаларын жедел жариялап отырған жазушы 1944 жылы Кенигсберг түбінде ерлікпен қаза тапқанда небәрі 47 жаста болатын.
Әдебиетке өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары араласып, жақсы туындылар берген, от пен оқ арасында жүріп жауынгерлерді ерлікке үндеген жазушының артында қалған жазба мұраларының бір бөлігі 1977 жылы «Дала жұлдыздары» деген атпен кітап болып шыққан.

 Қазақстан Жазушылар одағындағы майдан даласынан оралмағандарға арналған ескерткіш тақтаға есімі жазылған Рахымбай Құлбаев та Жамбылдан аттанған. Өмірдеректерінде айтылғандай, Меркі ауданындағы Қостоған ауылында 1905 жылы дүние есігін ашқан. Жастайынан жетімшілік көріп, бай орысқа жалданып, күнін көрсе де ән-жырға құмартып, домбыра тартып, әнші, жыршы, ақын ретінде елге танылған. Жасы он тоғызға келгенде, 1924 жылы ғана Әулиеатаға келіп, оқуға мүмкіндік алады. Ауылына сауатын ашып оралған соң ел ісіне араласып, 1930 жылы коммунистік партия қатарына кіреді. Алматыдағы қысқа мерзімді курста оқып, оны бітіргеннен кейін аудандық жер бөлімін басқарады, партияның жұмсауымен Орал облысының Жаңақала ауданында, Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданында партия, кеңес жұмысында болып, ысылады. Осы жылдарда республикалық «Тілші», «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газеттерінде жазғандарымен көріне бастайды. 1936 жылы Одақтың бас басылымы «Правда» газеті оның Константин Алтайский аударған «Асқан дана» деген өлеңін жариялап, «Народный ақын Казахстана» деп таныстырады. Іле-шала республикалық «Социалды Қазақстан» («Егемен Қазақстан») мен жазушылар газеті «Қазақ әдебиетіне» бір топ өлеңдерін береді. 1937 жылғы 14 қазанда Жазушылар одағына мүшелікке қабылданып, КСРО Жазушылар одағының Қарағанды облысындағы өкілі етіліп жіберіледі. 1940 жылы туған ауданы Меркіге оралып «Сталин жолы» (қазіргі «Меркі тынысы») газетінде редактор болып істей бастайды. Осында жүрген 1,5 жыл ішінде көп ізденіп, өндірте еңбек етіп, өлең, дастандар, 1916 жылғы Меркі көтерілісі туралы «Он алтыншы жыл» атты повесін жазады. Соғыс басталғанда Рахымбай Құлбаев өзі сұранып, майданға аттанған. Саяси жетекші болып, қазақ жауынгерлері арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізген. Майдандық газеттерде өлеңдері, очерктері, мақалалары 1943 жылдың күзінде отыз жеті жастан енді асқанда ерлікпен қаза тапқанға дейін жиі басылып тұрған.

Мұрағаттан тапқан тағы бір «олжамыз» – соғыстан аман оралып, көп жыл облыстық газетте қызмет еткен, көзіміз көрген ақын, журналист Әшірбай Есмұрзаевтың «Алғашқы кездесу» естелігі. Онда 1937 жылы Талас аудандық «Екпінді колхозшы» газетінде істеп жүргенінде Жазушылар одағы ұйымдастырған екі айлық курста ақындар Кенен Әзірбаев,Үмбетәлі Кәрібаев, Саяділ Керімбаев, жазушы Рахымбай Құлбаевтармен бірге оқығанын жазған. Осы дерекке сүйенсек. Рахымбай Құлбаев облысымыздан Жазушылар одағына қабылданғандардың алғашқыларының легінде болып шықпай ма? Қолымызға тиген тағы бір дерек көзі – 1954 жылы өткен Қазақстан Жазушылар одағының үшінші съезінде жасалынған баяндамалар мен сөйленген сөздер енген көне кітап. Онда 1939 жылға дейін жазушылар ұйымының мүшелері 49 адам ғана болғаны тайға таңба басқандай анық жазылған. Ал қазірде ғой сегіз жүзге жетеқабыл деседі…

Қалай дегенде де, осы деректер Рахымбай Құлбаевтың көзі тірісінде танымал қаламгерлер қатарынан ойып тұрып орын алғанын айғақтайды. Қолымызға тиген майданда жазған өлеңдерінен де қалыптасқан, төселген қалам іздері айқын аңғарылады. Соғысқа араласқан 1941 жылғы өлеңінің тақырыбы «Қалам – найза, өлең – оқ» деп аталады. Өкінішке қарай, өлеңді суырып салып айтып та, жазып та шығаратын, қара сөзге де шебер қаламгердің артында қалған мол мұрасы там-тұмдап жинақтарда жарияланғаны болмаса, кітап болып шықпаған. Уақыт өте келе есімі де көмескілене бастаған. Туған жеріндегілер ғана ұмытпай, Қостоған ауылындағы бір көшеге есімін берген.

Қай бір жылы ақын Өзібек Ақжолұлының мұраларын іздестіріп, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы кітапханасының қолжазбалар қорынан деректер сүзгеніміз бар. Сонда көргеніміздей, Рахымбай Құлбаевтың мұралары осында сақтаулы.

Қаламыздан майданға аттанған, төс қалтасында Жазушылар одағына мүшелік билеті болғандардың енді бірі – сол кезде-ақ жұртқа кеңінен белгілі ақын, әйгілі «Мың бір түн» хикаясын қазақша сөйлеткен жазушы Қалмахан Әбдіқадыров. Қызылорда облысы Шиелі ауданының тумасы ол соғыс басталған жылы Жамбыл қаласында жасақталып жатқан 105-ші ұлттық атты әскер дивизиясы сапына алынып, әскери дайындықтан өткен. Бұл туралы осы дивизия жауынгері болған, қазірде арамызда аман-сау жүрген, тоқсан жастың төріне шыққан журналист ағамыз Сырайыл Керімбаев талай жазған.
Қырық жасында өзі сұранып әскер қатарына алынған Қалмахан Әбдіқадыров 105-ші атты әскер дивизиясының саяси қызметкері болды. Осы дивизияның «Қызыл сұңқар» атты қазақ тілінде шығатын газетінде Дихан Әбілев, Хамит Ерғалиевтермен қатар қалам сілтеп, өлеңдерін, мақалаларын жариялап тұрған. Солардың ішінен «Соғыс» атты қып-қысқа, бірақ айтары көп өлеңінен үзінді келтіре кетелік:

              Соғыстың жоқ ешқандай тамашасы,

              Бір өлім, мың өлімнің арашасы.

              Соғыста өлім құлап, өмір жеңер,

              Оны сезбес пікірдің аласасы.

Даңқты жерлесіміз, талантты қолбасшы, Кеңес Одағы армиясы Бас штабының Жоғары әскери академиясында дәріс оқыған тұңғыш қазақ Бауыржан Момышұлының сөзімен айтқанда, ерлік адам жанының лап еткен жалыны, жарқ еткен найзағайы. Сын сәтте өз басын өлімге тігіп, мыңдаған қаруластарын ажалдан арашалап қалғандардың бірі Ақәділ Суханбаев ағамыздың ерлігі – осының жарқын мысалы.
Соғыс шындығын осылай жеріне жеткізе жазған Қалмахан Әбдіқадыров елге аман-сау оралып, баспасөзде, Қазақстан Жазушылар одағында, Жамбыл ақынның мұражайында қызмет атқарған. Халқымыздың көрнекті қаламгері өмірінің соңғы жылдарын туған ауылы Шиеліде өткізіп, 1964 жылы қайтыс болған.

Біздің облыстан Қалмахан Әбдіқадыровпен бірге 105-ші атты әскер дивизиясында қызмет еткендердің бірі Талас ауданының Қызыләуіт ауылында 1922 жылы дүниеге келіп, еңбек жолын 1939 жылдан аудандық комсомол комитетінде қызмет етуден бастаған Мыңатай Қыстаубаев еді. Ол 1941 жылдың қазан айында елде қалуға мүмкіндік беретін бронь алудан бас тартып, майданға аттанды. 105-ші атты әскер дивизиясында саяси қызметкер болды. «Қызыл сұңқар» газетінде Қ.Әбдіқадыров, Д.Әбілов, Х.Ерғалиевтермен танысып, «Гитлердің көзі», «Тұлпарым, алға», тағы басқа да алғашқы өлеңдерін жариялаған. Польшаны азат ету, Берлинді алу шайқастарына қатысып, елге аман-есен, аға лейтенант шенінде оралып, ұзақ жылдар ауылда ұстаздық етті. Балаларға арналған өлеңдерінен тұратын кітаптарын шығарды. Бұл кісі Жазушылар одағына өтпеген. Атақ та алмаған сыңайлы. Әйтсе де, дарынды ұл-қыздарын қадірлеуде таластықтар өзге аудандағыларға үлгі-өнеге бола алады. Өмірден алпыс бір жасында өткен ұстаз-ақынның майдандағы және бейбіт өмірдегі ерлігі мен еңбегін ескерусіз қалдырған жоқ. Туған ауылы Қызыләуіттегі орта мектеп Мыңатай Қыстаубаев атында.

Соғысқа Жамбыл жерінен аттанып, майданнан аман оралғаннан соң, бейбіт дәуірде жазушылар қатарын толықтырғандар туралы әңгіме бола қалса, ең алдымен көрнекті әскери қайраткер, қазақ әдебиетінде әскери-мемуарлық жанрдың негізін салған Бауыржан Момышұлының есімі аталуы заңды. Өзі тауып айтқандай, «кабинеті – ор, орындығы – жер, столы – тізесі» болған Баукең талай тамаша шығармаларының сұлбасын (эскизі дегеніміз) соғыс жылдары қалыптастырған. Атақты орыс жазушысы Александр Кривицкийдің «Красная звезда» газетінің 1944 жылғы 3 наурыздағы санында жарық көрген «Полковник Бауыржан Момышұлының көк дәптері» деген очеркі осы жайды алға тартады. Жазушы өзінің «Москва түбіндегі қарауыл» повесіне де Бауыржан Момышұлының әскери қолбасшылығын негізгі өзек етті.

Ер Баукеңнен екі жас кіші жазушы Жайық Бектұров та майданға Жамбыл жерінен аттанған. Ол 1939 жылы Жамбыл облысы құрылған кезде Алматыдан облыстық газетке бас редактор болып келген. Мұрағаттан табылған естелігінде жазылғандай, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті әу басында «Социалистік Қазақстан» мен «Казахстанская правда» газеттері партия тұрмысы бөлімдерінің меңгерушілері Сейділдә Төлешов пен Григорий Череватовтарды жаңа құрылған облысқа жіберуге шешім алған. Бірақ, Төлешов сырқаттанып қалады да оның орнына басқарып отырған бөлімінің қызметкері Жайық Бектұров жіберіледі. Ал Төлешов сәл кейінірек қала іргесіндегі Свердлов (қазіргі Байзақ) аудандық газетіне редактор болып келеді.

Қазіргі «Ақ жол» облыстық газет мәртебесін алғанда тұңғыш редакторы болған Жайық Бектұров басылымды сол 1939 жылдың қарашасынан 1942 жылдың мамырына дейін басқарған. Көп іс тындырған. Газеттің «Колхоз жолы» деген лайықсыз аттан құтылуы да осы редактордың тұсында. Өзгесі-өзге, Шу өзені бойы мен Қордай асуының тау-шатқалдарын бірнеше күн аралап Кенесары хан бастаған халық қозғалысы туралы деректер жинап «Осы екен самұрықтың өлген жері» деген очерк жазуы, оны өзі басқаратын партиялық газетте жариялауы нағыз қаламгерлік ерлік еді.

Ақмола облысы Қызылағаш ауылының тумасы Жайық Бектұров майданда дивизиялық газет редакторы болған. Елге оралған соң 1958 жылдан бастап ұзақ жыл Жазушылар одағының Қарағанды қаласындағы облысаралық бөлімшесін басқарған. Қазақ зиялылары нәубет жылдардың шындықтары туралы естелік кітаптарымен, көркем аудармаларымен жақсы танылған. Сексен алты жасында, 1998 жылы Қарағандыда қайтыс болды.
«Сүрлеуімен соғыстың, келеміз жүріп ілгері» деп жырлаған Сарысу ауданы, Байқадам ауылының тумасы, 1919 жылы дүниеге келген Балтабай Адамбаев майданда рота командирі болды. Жазушы мұрағатында майдандық «Боец РККА» (РККА- қазақшалағанда «Жұмысшы Шаруа Қызыл армиясы» дегеннің бас әріптері) газетінде саяси бөлім бастығы В. Минке дегеннің «Қазақ батыры» аталатын мақаласының қиындысы сақталып қалыпты. Онда лейтенант Адамбаевтың жаудың тұтқиылдан жасаған шабуылын тойтаруда ерлік үлгісін танытқаны айтылады. Жеңіспен елге оралған майдангер ақын, жазушы, ғалым ретінде танымал болды. Өлең жинақтары, деректі әңгімелер мен повестерінен тұратын кітаптары шыққан. Шешендік сөздер нұсқаларын қажымай-талмай іздестіріп, кітаптар, жинақтар шығарған. Туған жеріне ат ізін салған сайын бір кез тырнақалды өлеңдерін жариялаған облыстық газетке де бас сұғып тұратын жазушы-ғалым 1990 жылы өмірден озды.

Талас өңірінің тағы бір ұланы Шона Смаханұлы жасы он сегізге толар-толмас кезде солдат шинелін киіп батысқа аттанып, жорық жолдарынан аман оралған. Елде ұстаздық етіп жүріп Сталиннің және оның шаш ал десе, бас алатын серіктері аман-сау, ал облыстық газет «Сталиндік жол» аталатын кезде «Біздің тіл» өлеңін осы басылымда жариялауы көзсіз ерлік емей не? Таңғаларлық жай – Шона ақынның аталған өлеңі облыстық төртінші партия конференциясының ашылуы туралы хабардың астына, бірінші бетке берілген. Онда «Жер жүзінде жетілген, бірінші тіл – біздің тіл» деген жолдар бар. Кейін сатирик ретінде кеңінен танылып, жазушылық билетін алған соң да Шона ақын қазақ тілі үшін күрескен, қазақ мектептерін ашқан батыр ретінде танылды.
Көрші Оңтүстік Қазақстан облысында ұзақ жылдар басшылық қызметте болған жазушы Әбжапар Жылқышиев та майданға туған жері қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданынан аттанған. Соғыстың алдында және майданнан аман оралған соң осы ауданда қызмет істеген. Құлан жеріндегі бір ауыл қазақ әдебиетінен өз орны бар жазушы атында.
Қордайдың Шарбақты ауылында 1925 жылы дүниеге келген Сансызбай Сарғасқаев – қару асынып, соғысқа қатысып оралған қаламгерлердің бірі. Шығармалары негізінен жас жеткіншектерге арналған. Танымал жазушының әңгіме, повестері, романдары жақсы бағасын да алған. Жазушы 1995 жылы өмірден өтті.

Тараздың қасиетті топырағынан жаралған жазушылар туралы сөз қозғаған соң, тағы бір тың деректі айта кетудің реті келіп тұр.

Соғыс тарихында аса маңызды рөл атқарған Курск иініндегі алапат танкілер шайқасын ардагерлер естеліктерін тыңдаған газет оқырмандары жақсы білер деп ойлаймыз. Осы шайқас туралы жазылған, жоғары баға алған «Танки идут ромбом» романының авторы Анатолий Ананьев біздің Таразда, Әулиеата атанып тұрған кезінде 1925 жылы дүние есігін ашқан. Әкесі Андрей Петрович 1914 жылы Ресей жерінде солдатқа алынып, кейін басмашыларды жоюға қатысып, Жұмысшы Шаруа Қызыл армиясы қатарынан босағанда Әулиеата қаласын ұнатып, тұрақтап қалған. Бала Анатолий осылайша әулиеаталық болып өсті. Қатар құрбылары сияқты он сегіз жасында өзі сұранып соғысқа аттанды. Әскери училищенің қысқа мерзімді курсынан өтіп, офицер шенінде ұрысқа кіріп, барлық тозақты бастан өткерді. Оның кітаптары шыншыл келетіндігі, жоғары бағаланатыны осыдан. Ұлы Жеңіс сағаты соққанда ешқайда бұрылмай Жамбыл қаласына келген. Ауыл шаруашылығы техникумын бітіріп, Алматы ауыл шаруашылығы институтына сырттай оқуға түсіп, Жамбыл аудандық жер бөлімінде агроном, Гродиково селосындағы сорт сынау учаскесінде меңгерушісі болып істеген. Бір мезгілде жазумен айналысып, жазғандарын жариялап тұрған. Өзі басынан өткерген алапат ұрыс-Курск шайқасы туралы жазған романы тез-ақ оны талантты жазушылар қатарына қосып, Мәскеуге шақырылады, КСРО Жазушылар одағына мүшелікке қабылданып, одақтық аса беделді «Знамя» журналы бас редакторының бірінші орынбасары, кейін «Октябрь» журналының бас редакторы болады. Ресей мемлекеттік сыйлығы, 1984 жылы Социалистік Еңбек Ері атағы беріледі. 2001 жылы өмірден озып, Мәскеуде жерленген.

Жамбыл өлкесінің перзенті Анатолий Ананьевтің атақты романы «Танки идут ромбом» қазақ тіліне де аударылып, 1978 жылы «Жазушы» баспасынан «Тойтарыс» деген атпен көп таралыммен шығарылған.

Тізе берсек, облысымыздан шыққан, әр жылдарда осында болған жазушылардың тағдыр-талайына қатысты жинаған қызықты деректеріміздің бір парасы осындай. Олардың шығармалары, әсіресе, соғыстан оралмаған ақындардың, солардың ішінде жоғарыда айтылған Рахымбай Құлбаевтың, Кененнің сүйікті шәкірті болған ақын, әнші Шолпанқұл Сейітовтің, Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың кейіпкері Сарысу аудандық партия комитетінің хатшысы болып жүрген жерінен ұрыс даласына аттанған Шазада Әтееевтің, басқа да боздақтардың майдан даласында жүріп жазған өлеңдері жас ұрпақ бойына қасиетті зерде сезімін, отаншылдық рухты дарытар қасиетке ие.
Тағы да дерекке жүгінсек, осыдан жарты ғасыр бұрын, Жеңістің 20 жылдығы мерекеленген 1965 жылдың 31 қаңтарында Бауыржан Момышұлы «Социалистік Қазақстан» газеті арқылы «Майдандас достарға ашық хатын» жариялаған екен. Ерлік елеусіз қалмасын, деп бастап майдангерлер естеліктерін, құжаттарын жылы бүркеп, сақтап қоймай, ұрпаққа үлгі-өнеге етуге шақырған. Өйткені ол бірдің емес, көптің мүддесі, тарихтың мүддесі үшін керек, деген. Батырдың осы өсиетіне адал жерлестері бұрын да, қазір де аз тірлік тындырған жоқ. Өткен жылдарда облыстық әкімдіктің қолдауымен от ортасынан оралмағандар туралы жеті томдық «Боздақтар», ал майдан даласынан аман-есен қайтқандарға арналған «Ардагерлер» кітаптары шығарылды. Ұлы Жеңістің 70 жылдығына орай ойластырылған шаралар аясында майдандарда қаһармандық танытқан жамбылдықтар туралы сыр шертетін деректі әңгімелер, очерктер, өлең-жырлар мен құжаттар, фотосуреттер жинақталып, кітап болып жарық көрсе, құба-құп.

 

Тұрсынхан ТОЛҚЫНБАЙҰЛЫ,

журналист, Жамбыл облысы әкімдігі ішкі саясат басқармасы

«Ақпарат және талдау» орталығы шығармашылық даму бөлімінің кеңесшісі.

                                                                                   Ақ жол. — 2015. — 29 қаңтар(№ 11).  — 5 б.           


 
 

Ақәділдің жүрегі

Ақәділдің жүрегі

   20 қазан 1940 жыл

Ол арбада мол денелі, сүйекті, салалы саусақтары буылтық-буылтық, қараторы кең жүзіне терең-терең әжім түскен, қоңырқай дауысты кейуана Тойтан, оның үлкен ұлы, жасы қырықтар шамасындағы қара мұртты бет-жүзі анасына да, Ақәділге де ұқсаған Ертемен, өз қызуынан өзі қып-қызыл шоқтай қызара жалқылдаған үп-үлкен Күн табағы Мойынқұмның бұйраттарынан ыршып шыға сала көлденеңінен көсілген шарбы бұлт белдеуін алмас қылыштай оп-оңай тіліп өтіп, көтеріле бастаған шақта кішкене ауыл Қарасудың негізгі көшесінен қос-қостап ат жегілген үш жәшік арбадан тұратын кішкене керуен асықпай шығып келе жатты. Кішкенелігіне қарамастан даңғазасы әжептәуір. Жұқа темірмен құрсауланған ағаш дөңгелектердің күзгі түн салқынымен сіресе қалған ой-шұқырлы сұрғылт жерге тигендегі сартылы, адамдардың қаңғыр-күңгірі, иттердің әдеттегіше шабаланбай, арсылдамастан бүгін бір түрлі ұяңдау, тіпті ұялғандай үрген даусы ауыл аспанын тырсылдата кернегендей.

Әдетте бұл секілді керуенмен жаздың шықылдаған шілдесінен бастап күзгі салымға дейін колхозшылар Ақшолақ стансасына астық тасыр еді. Кейде арбалардың алдыңғысының үстіне «Астық – Отанға!» деген ақ бормен жазылған жазуы бар екі-үш метрлік қызыл матаны керіп қоятын. Бұл жолы олай емес: бәріне тола адам мініпті.
Көше бойлай тізілген әппақ там-үйлердің жанында, жол шетінде тұрғандар қарасы көп-ақ. Тіпті, шешелерінің етегіне оралып, ұйқылы көздерін қожалақтау, топ-толық жұдырықтарымен дамылсыз уқалап, мазасыздансада әлденені күткендей алаңдап тұрған сәбилер де бірталай. Бәрінің де назары соңғы арбаның соңында жәй аяңдаса да қадамын нық басып келе жатқан шамасы жиырмаға жаңадан іліккен бойы ортадан биіктеу, жауырынды, қараторылау кең келбетті, қоңырақай көзі кісіге мейлінше мейіріммен жылы қарайтын, басына жасыл түсті фуражка, үстіне жартылай әскери көйлек-гимнастерка киіп, белін жалпақ қайыс белдікпен буынған, аяғында көгілдір шалбар балағы қонышына тығылған сықырлауық жап-жаңа хром етік киген жас жігітте. Ақ сақалды қарттар мен әппақ кимешек киіп, күндік ораған кемпірлер құшақтап, бетінен, маңдайынан сүйсе, жастаулары төс түйістіріп, қол қысысып қалып жатыр.

– Аман барып, сау қайт, айналайын!..

– Қосы атаңның әруағы қолдасын, қарағым…

– Отанға, Сталин жолдасқа жақсы қызмет қып қайт!

– Ұмытпа бізді, хат жазып тұр…

– Қарасуыңа аман орал, ағажан…

Өткен түні құрбы-құрдастардың қоштасу кешінен кейін Ақәділ мен Айтай таңға таянғанға дейін айырылыса алмады. Көгалы қыс түскенше жасыл түсін жоғалтпайтын Қарасу жағалауында ұзақ жүрді, иықтаса, құшақтаса отырысты. Екеуінің де көңілі алау-жалау. Әсіресе, айырылысу. Айтайға аса ауыр тиетін секілді. Уайым-мұң, сағыныш әлден-ақ, Ақәділ әлсін-әлсін абайлап, аялап сүртіп отырған ыстық жасқа айналыпты. Кейде тіпті қыз жанының ішкі толқындары тулағандай тұла бойында бір нәзік діріл пайда болғанда Ақәділ өзге амалы қалмағаннан да мағынасын өзі де жөнді аңдап жатпастан әйтеуір бір жұбату сөздерін айтумен қоса сүйіктісін бауырына қысқан күйі сүйе берді, сүйе берді…
– Уайымдамашы, жаным, – деді Ақәділ Айтай сәл тыншығандай болғанда.

– Әскерде де менімен бірге боласың ғой… тіпті, маған қарап тұрасың…
– Қа-алайша? – деді Айтай таңдана.

– Солайша! – деп күлді Ақәділ. – Сенің атың – Айтай. Түбірі – Ай. Анда, мен жүретін жақтың аспанында да бірде толып, бірде жұқарып анадай Ай тұрмай ма? Тұрады, яғни, сен тұрасың. Сөйтіп мен сенен, сен менен көз алмай тұрмаймыз ба, сәулем!

– Ал… ал Айсыз түндерде ше? – деп енді көңілі аздап орнына түскендей күле сұрады Айтай.

– Қараңғы түндерде жүректеріміз не бітіреді? Менікі сен деп, сенікі мен деп соғумен болмай ма?!

– Ол рас, Ақәділім… менің… – Айтай білегін Ақәділ мойнына орады. Менің жүрегім тек сен деп соғады. Сені, сені, жаным, қанша күту керек болса, сонша күтем…

Қыздың сыбыры мен ыстық демі бой балқытты…
Міне, сол Айтай, асыл жары Айтай мұны ұзақ та алыс сапарға аттандырғалы келе жатыр. О-о, оның анау ғажайып көз жанарына тұнған сәуле бұған деген шексіз махаббат қой! Өзі үшін нағыз бақыт та осы емес пе? Әрине, әрине… «Менің де осының үшін мәңгілік алғысымды махаббатыммен қоса ал, сәулетайым!»

Ақәділ ойын Әшім қолындағы гармонның саңқ ете түскен қатты даусы бөліп кетті. Алғашқы аккордтардан соң бәрі бірден өздері өте жақсы білетін, бәлкім, өз ауылдарында туған бір әнді шырқай жөнелді.

– Біздің ауыл Қарасу жағасында-а-ай,

Ал Қарасу тау мен құм арасында-а-ай.

Сонда гүлдей жайнаған, қайран жастық-а-ай,

Сен де өтіп шынымен барасың ба-а-ай!..

Қайран жастық-ай,

Судай тастық-ай,

Жан сәулені сағынып,

Әнге бастық-ай, жастық-ай!..

Үш-төрт шақырымнан кейін жол «Фрунзе» ауылын айналып өте бастағанда Ақәділ.

–Достар, мен Әбдіраштың арбасына ауысайын, — деді күліп.

– Апамның көңілін ауламасам болмас. О кісі мен әскерге емес, барсакелмеске кететіндей уайымдап бітті әбден…

– Бар, барғаның жөн, Ақәділ, – деп Айтай қолын қысты.

Сүйек тұлғасы арса-арса ірі, жігіт ағасы Нұралыбай, оның зайыбы қасы-көзі қиылған Әсел сұлу мен немере ағасы Демесіннің кекселеу келіні Дәмен келе жатыр еді. Арбакеш – Нұралыбайдың ұлы жасөспірім Әбдіраш.

Ақәділ анасының көңіл-күйі бұлар отбасымен түгел «Бірінші Дихан» ауылына Молдаштың қазасына барып келгелі уайым түскендей күрт бұзылғанын байқаған. Молдаш өзінің бірге оқыған құрдасы. Совет – фин соғысына қатысып, фин ормандарында ауыр жарақат алып, үш тәуліктей қар үстінде қансырап жатады. Госпитальда жазылды-ау дегенмен елге, үйіне келген соң жиырма шақты күннен соң қайтыс болды. Өзінен бес-алты күн бұрын бір жасар ұлы өледі. Сөйтіп, артында аңырап, қарт ата-анасы Әбдірахман мен Сұлу, жесір боп жас жары Қиякүл қала береді. «О, Алла-ай, ол байғұстардың ендігі күні не болмақ?! – деп аяныштан қарс ұрғаны бар анасының – Сүттей ұйыған, ұядай ғана отбасы еді ғой!.. Енді… енді ұрпақсыз қалған сорлылардың шаңырағы ортасына түспей ме?! Соғыс деген бәлені ойлап тапқан қай нәлеті екен?!.» Қадірлес замандастарының қайғысына осылайша қайысқан анасын еттеп жұбатқанымен Ақәділдің өзі де қамкөңіл күйге түскен… Молдаш ұяңдау, қыз мінезді жас еді. Ақәділді әрі құрдас, әрі нағашы ретінде қатты сыйлайтын. «Әттең-ай, өмір-жасың қып-қысқа болды-ау, бауырым!.. Қысқа болғаны кенет пайда болған түсініксіз соғыстың кесірі де… Түсініксіз… Сталин көсемнің өзі талай рет біз ешкімге тиіспейміз, бізге ешкімнің жері керек емес, ал өз жерімізден жалғыз вершок та ешкімге бермейміз деген жоқ па еді. Ал алақандай ақ финдердің алып елден ала қойсам деген ниеті қайдан бола қалсын… О-о, Молдаш… Молдаш бауырым-ау, онда сен не үшін жан қидың, кім үшін құрбан болдың? ..Не үшін соңыңа тек қайғы-қасіреттен өзге ештеме қалдырмастан кете бардың?.. Кінәлі кім бұған, кім?.. »

Дос өліміне қоса осындай қапа-нала толы сұрақтар да келер күн, кешер өмірмен сабақтасқандай суық бір тұңғиыққа сүйрелейтін.

Молдаш қазасынан кейін бес-алты күн өткенде пошташы Қойлыбай үйде ұршық иіріп жалғыз отырған Тойтанға бір тілдей қағаз ұстатты.

–  Мұның не қағаз?

– Пәуіске, – деді пошташы «повестка» деген орыс сөзін сындырыңқырап.
– Онысы не тағы әдіре қалғыр? – деді Тойтан шошынғандай.

– Олай деме, жеңеше. Балаң Ақәділді ойенкамат шақырып жатыр…
– Қайда?..

 –     Әскерге, әрине. Басқа қайда болатын еді.

 –    Әс…кер…ге…

 –    Осыны құмыға әрең айтқан Тойтанның ұршық ұстаған қос қолы сылқ түсті де, көз жанары бұлдырап алыс Алатауға қадалғандай қатып қалды.

– Уайымдамаңыз, жеңеше. Қайта әскерден нағыз жігіт, тіпті кәмандир де боп оралар… Ақәділдей баланы Құдай әркімге бере бермейді, сіздерге берген … – Пошташы осыны айтты да шабандау төртбелді сауырдан сипай қамшылап, бұрыла берді. Оған назар да аудармаған Тойтанның көз алдына енді сонау алапаш тау-тас та, сары дала да емес, бірінен кейін бірі Сұлу, Әбдірахман, Молдаш, Қиякүлдер елестеді. Елестер бұған дейін беймәлім, тылсым үрей ала келгендей. Жанның өзін бөтен бір суық қан бірсін-бірсін суыта бастағандай…

Анасының осындай халін айтпаса да іштей түйсінген сезімтал Ақәділ айырылысатындарына санаулы сағаттар ғана қалғанда қалайда ананың алаң көңілін тыныштандыруға, ләжі болса көңілдендіруге әрекеттенді.

– Апа, білесіз бе, мына орыстар Орынбордың түбіт шәлісін өлеңдетіп жүреді. Шамасы, жап-жақсы болуы керек өзі. .. сондайдың біреуін өзіңізге ала келейін бе? – деді Ақәділ анасының бетіне бетін басып. – Қалайсыз ба, а?

– Сенің аман келгеніңді қалаймын, ботам. Шәлі әкелмесең де ештеңе етпейді, – деген ана сөзін жымиыңқырай жалғады. – Ешкінің түбіті өзімізде де аз емес қой… Тоқуды біз де білеміз… Ал алда-жалда әкеле қалсаң, оны Айтай келініміздің басына жабармыз.
– Айтсаңыз болды ғой, апа!

– Құдай тілеуімізді берсін…  Қос алақанымен бетін сипаған Тойтан ана жүзі сәлден соң салқын тарта бастады да:

– Ә…ә… әлгі аты өшкірдің аты есіме түспейді, кім еді…әлгі төңірегімен түгел соғысып жатқан бұзақы бізге тиісіп жүрмей ме? – деді.

– Жоқ апа, тиіспейді, – деп сөзге енді Нұралыбай араласты.

– Онымен біздің шабуыл жасамау… ә-ә, сен тимесең мен тимен… деген сияқты келісіміміз бар.

– Ал анау ұрысшыл бәле күндердің күнінде уәдеде тұрмай…

            – Ой, апа-ай, қайтесіз оған басыңызды ауыртып? Қызықсыз… Сталин жолдастың өзі айтты емес пе соғыс болмайды деп. Түсінесіз бе енді?

            – Түсіндім, Нұраш, түсінем ғой енді… Алла жақсылығын берсін…
Бұдан әрі әңгіме үй тірлігінің аужайына ауысты. Жыл аяғында колхоз еңбек күнге беретін астықты, құмшекерді, ақшаны неге жұмсау қажет, жас отауға арнап салынатын үйдің құрылысын қолға алу керек пе деген секілді жайлар ақылдасылды.
Кішкене керуен Көкбастау, Бірінші Тегістік ауылдарына жақындағанда артқы екі арбадағы жастар үлкендердің құлағын әнмен тұндырып, арба дөңгелегі айғыздай осқан жанама жолмен жарысқа түскендей соқтырта, шаңдата басып озды да Төске қарай бірте-бірте өрмелей, биіктей берді. Теріскейі де, күнгейі де біршама жазықтау, бұл шақта алтын түске анық боялған өңірдің ортасындағы, созыла жатқан, биіктігі анау-мынау аласа тауға біргісіз жалпақ адыр шынында да әлденендей жұмбақ алыптың төсіне қатты ұқсайды. Сол төстің ең биігінен алыстағы жүргіншінің көзіне қара ноқаттай ғана боп түсер бірдеңе жақындаған сайын ұлғая-ұлғая балшықтан соғылған, көп жері мүжілген, құлаған ескі көлемді қорғанға айналады. Соған қапталдаса бергенде Нұралыбай баласына арбаны тоқтаттырды.

– Апамнан басқамыз түсейік. Мен Құран оқиын, – деген Нұралыбай інісіне бұрылып:

– Кімнің қорғаны, білемісің? – деп сұрады.

–  Әрине, Байзақ датқаныкі ғой, аға, – деді Ақәділ.

Иә, бұл көне қорған ХІХ ғасырдың орта тұсындағы Ұлы жүз қазақтары көшбасшыларының және қоқандық басқыншылыққа қарсы көтеріліс көсемдерінің біріне орнатылған өзіндік бір ескерткіш еді. Айлакер дұшпан Шымкентке алдап шақырып, өлтірген соң денесін зеңбірекке салып атқанда ұшып түскен жалғыз шынашағын жаудан әрең құтылған нөкерлерінің бірі елге жеткізгенде ел-жұрт соны азалап көшіп, қорған тұрғызады… Содан бері өткен сексен жылдай мезгіл түрлі басқыншы, елді езгендердің талайын тарих қоқысына былш еткізіп лақтырып тастаса, мына қорғанға зиярат етуге келушілер замана желі қай жақтан соқса да сиреген емес. «Әр дәуірде-ақ халық өзінің еркіндігін де, еркіндік үшін алысқан ерлерін де осылай қастерлеген екен ғой. Қандай әділдік!..» деп түйді ойын Ақәділ өзгелер арбаға бет алғанда. Бұл болса жүзін теріскейге бұрған күйі қыбырсыз тұра берді. Мына жерден еңістегі туған өлкесінің ғажайып бір панорамасы ашылады екен. Сонау-сонау көкжиекте сағыммен бұлаңдай ойнаған Мойынқұмның жиренсары жалдары толқынданып жатыр. Жалдармен жапсарлас тал-терегі қарауытқан Көкөзек ауылы. Онымен аралығын егіні жиналып алынған алтынсары алқап бөліп жатқан әппақ үйлері тізіле, тұтаса көрінген туған ауыл – Қарасу. Ауыл үйлері ылғи мұндай ақ түсті емес-ті. Былтырдан бері ғана, Ақәділ бүкіл комсомолды үй ақтауға жапқан екі күннен соң осындай боп шыға келген… Анау енді Қарасу көлі. Айнадай айдынды, ұзын, бастауын мына Төстің етегінен алып, сонау Көкөзекке тіреледі. Батыс жағасында Түймекент – Буденновка, одан ары Ақжар, Бірінші Дихан ауылдары. Олармен іргелес Талас ару. Жасылкөк лентадай көкжиек асып, алыстарға бұраңдай кетіп барады. Жәй кетіп емес, тоғыз тарау – тоғыз тоған таратып барады. Солардың ең ескісі – Сәмбет тоғанын ХVІІІ ғасырдың ортасында өзінің бабасы, қазақ-жоңғар соғысының қаһарманы Қосы батыр қаздырған. Қалғандарын Байзақ датқа мен оның өрен-жараны Базарбай, Төрегелді, Темірбектен өзге Сенкібай секілді бірталай қайраткер кісілер халық күшімен тартқан. Ұрпақтар солардың істерін жаңа заманда жаңаша жалғастырды. Ұрандары өздері «Интернационалда» шырқайтындай, «Біз жаңа дүние орнатамыз!» Шынында да дүние шапшаң өзгеріп, жаңарып жатыр. Ғаламат!.. Бір сәт Ақәділдің ой-көзі алдында лып етіп қап-қара мақпал түн орнай қалды да Қарасу мен Таластың жағаларына жайғасқан барша ауылдар төбесінен аспанның мың-сан жұлдыздарынан да жарығырақ электр шамдары бірден бәрі жарқ етіп жанып, бөлек-бөлек тізбектері жалғаса келе бейне бір мұның туған өлкесінің төсіндегі жақұт-алмас алқасындай жайнап кетті! «Иә, бұл енді болашақ. Біз орнатар жаңа дүниенің болашағы! Сөз жоқ, орнатамыз. Ал әзірге… әзірге қош… қош, кіндік кескен сұлу өлкем менің!..» Осындай қызулы ой әрі толқытып, әрі қанаттандырған Ақәділ қоңырқай жүзі ағара арайланған күйі күнгей жаққа бұрылып, алға аттады. Бірақ, бұл қадамының әскерге аттану үшін Жамбыл қаласына ғана емес, аз жылдан соң… ажалына, ажал арқылы ажалсыздыққа, мәңгілік даңққа бастайтынын оның өзі де, шығарып салушы туыс, көңілдері қобалжулы болғанымен қаяусыз дос-жаранның бірі де білген жоқ еді…

* * *

Адамзат адамзат болғалы бергідегі бүкіл Еуропаны, Солтүстік Африка мен Шығыс Азияны қамтыған ең ұлы, ең қанқұйлы соғыс 1943 жылдың соңына қарай өзінің апогейі – шырқау шегінен өткендей еді. Әйтсе де, олай болмай шықты. Бұрынғыдан да үлкен ауқымды жалыны шалқып, отты құйыны жер-көкте де, суда да ойнақ салды. Оларды 1944 жылдың көктемінде қабылданған жазғы науқанды өткізу және «Багратион» дейтін атпен Белоруссияны азат ету операциясын жүзеге асыруды көздейтін Жоғарғы Бас қолбасшы Ставкасының түпкілікті шешіміне сәйкес совет қарулы күштері күшейткен еді. Төрт майданның күш-қуатымен жаудың «Центр» армиялар тобын талқандау стратегиялық міндеті қойылған. Ал бұл міндетті орындау фашистерді бүкіл Белоруссиядан және Шығыс Польшадан қуып тастауға мүмкіндік беретін еді. Үлкен дайындықтан соң басталған «Багратион» операциясы орасан үлкен – бет алдынан 1200-ден аса шақырым және 600 шақырым тереңдіктегі аумақты алып жатты. Осынау отты кеңістікте дұшпанның 1 миллион 200 мың жауынгерімен шайқасуға тура келетін ұрыстарда негізгі бағыт Минскі болса, найзаның ұшында 2-ші Беларусь майданы, оның 31-ші армиясы да бар еді. Бұл армияның 174-ші Қызылтулы Борисов дивизиясы құрамындағы 628-ші Қызылтулы полкінде Ақәділ Суханбаев та оқ пен оттың ортасында жүр еді. Әскери қызметті тыныштау 1940 жылы Сібірдегі Томск қаласында бастаған ол соғысқа едәуір тәжірбиелі, шынығып-шыңдалған жауынгер ретінде кіріссе, сұрапыл жылдардың бәрінде солдат тағдырының барша қияметін: қанды шайқастағы сәтсіз шабуыл мен шегіне қашуды да, қоршауда қалу мен, тіпті, контузия алып, тұтқынға түсуді де, одан құтылуды да бастан кешірген-ді. Ар-намысына дақ түсірмей кешірген. Бірақ, бүгінде ол бұрынғы ауылдың ашық-жарқын комсоргы емес-ті. Бой-тұлғасы етек-жеңін, оқ пен от тескен шинелі тарлық етердей іріленіп, мінез-құлқы түнеріңкі болмаса да, мейлінше байсалданған. Бұрынғы балғындау жайдары жүзге суық сұс біткен, алшақтау екі қас арасы жиырылып тігінен терең сызық түссе, тығыз қап-қара шаш арасына ұрлана кірген ақ талшықтар да едәуір.
Иә, майдан өмірі бірінші батальонның екінші ротасындағы бөлімше командиріне де оңай тиіп жүрген жоқ еді. Қар мен жаңбыр, шаң мен батпақ, аяз бен аптап, көмусіз қалған өліктің сасыған иісі, шылқыған су окоп пен траншея… Оларға қоса әрі ең қауіптісі – үнемі, күндіз де, түнде де сені іздейтін ысқырған оқ пен ызыңдаған бомба, снаряд жарықшағы, ұлыған мина және… және солармен қабаттаса келетін қорқыныш… Бір жолы бөлімшедегі ең жас жауынгер, беларусь бозбала Миша Лобацевичтің «Сіз шынымен-ақ қорықпайсыз ба?» деген сұрағына сұрақпен жауап бергені бар: «Сен, Миша, мені шынымен-ақ жаны жоқ деп ойлаймысың, а?..»

Қорқыныш… бұл өзі… жағдайға қарай келеді, кетеді… Кейде, тіпті, мойныңа сұп-суық жылан орағандай оған да бойың үйренеді екен. Ал енді өлімге Ақәділ еш үйрене де, көндіге де алмай-ақ қойды. Қазір ғана өзіңмен сөйлесіп, әлденені айтып әзілдесе күліп отырған немесе қауашақтағы ботқасын асықпай, алаңсыз жеп отырған майдандас серігің кенет… бір жағына қарай қылжия салады… Болды, бітті, жас өмірдің жалыны өшті, арман, мақсат-мұраты да енді жоқ… Мерт болғандар қаз-қатар немесе асығыс жағдайда бірінің үстіне бірі жайғастырылатын бауырластар мүрдесі мекені болмақ немесе бас жағында қызыл жұлдызы бар жеке кішкене, қоянжота төмпешікке айналмақ… Мұндай өлімнің соғыстағы сұмдық заңдылық екенін түсінсе де, әсіресе, өз бөлімдері әлденеше рет жаудың терең тылында қоршауда қалып қойғандағы, жау тұтқынындағы өмір мен өлімнің аяусыз арпалысып, алдағы бір минутыңның өзі немен тынарын білмеу қатты батқан. Тағы бір айрықша азаптаған – алыстағы аяулыларына – анасына, туыстарына… және асыл жар, асық жар Айтайға апталар, айлар бойына өз жағдайы туралы бір ауыз сөзбен хабар беруге мүмкіндіктің болмауы. Ал ауылдағылардың мұның дерегін әр күннен, әр сағат-минуттан үміттің әлсіз, талмаураған шырағын медеу көріп күткендегі жан азаптарын бұл да өте өткір сезінумен жүрді…

Өстіп жүргенде Ақәділ басына зор бақыт, егер қан майданда бірдеңені бақыт деуге болса, біраз бұрын оқыс қонды. Ауылға ұзақ үзілістен кейінгі алғашқы хатын жөнелте алды. Көп кешікпей Айтайдан хат алғандағы қуанышы… Оған «Мұндай да шексіз зор қуаныш болады екен-ау!» деп өзі де таңданған. Хат сағынышты жардың одан да зор махаббатың, іңкәр жүрек лүпілін жеткізіпті. Атыс-шабыстың ара-арасында алдымен қолға алатыны да сол хат. Он қайтара, жүз қайтара оқыған шығар. Әр сөзі жүрегінде жатталып, жаңғырып жатты. Әрі-беріден соң тозуға айналған қағазды танауына апарады, бейне бір туған өлке – Әулиеатаның ауасы, аяулы Айтайдың жұпар лебі, ыстық демі жетердей…
Жауған оқ, тіміскілеген ажалды елеместен жігіт жаны серпілді, желпінді!..
Бұл аралықта «Багратион» да ойдағыдай жүріп жатты. Шілденің 3-і күні кешке қарай Минскіні ұстап тұрған гитлершілдердің 4-ші армиясы толықтай дерлік талқандалып, 100 мыңнан аса солдаттары мен офицерлері тұтқынға түсті. Белоруссияның от-жалынды қара түтін басқан астанасы азат етілді. Бірақ, барлық құрылыстар, көпірлер, парктер, театрлар қиратылған. Тұрғын үйлер орамдарының орнында сынған шыны, кірпіш, майысқан сояу-сояу темір сырықтарға толы алаңқайлар қалған. Соған қарамастан көздеріне жас үйірілген сан мың адамның қуанғаны да тек соғыста ғана кездесетін бір түрлі бөтендеу көрініс еді.
Минскіге солтүстік беттен жалындағы жаудың астан-кестеңін шығарып басып кірген бронетанк әскерлерінің маршалы Ротмистровтың 5-ші гвардиялық танк армиясының соңынан оқ бората қаптаған құрамалар мен бөлімдердің арасында 628-ші полк те бар болатын. Жауды қуумен қаланың шет жағына жеткен ол сонда шеп құрып, жайғаса бастаған. Осындай шақта әлденеден ақсары жүзі алаулап кеткен Лобацевич Ақәділге жүгіріп келіп, алқына тіл қатты: «Жолдас командир! Біздің үй бізден екі-ақ жүз метрдей жерде! Жүгіріп барып келейін, рұқсат етіңізші?» Мынадай тосын жағдайға сүйінген Ақәділ взвод командирінен рұқсат алды да бөлімшесімен Михаилдың соңынан ерді. Ондағы ой: жауынгердің ата-анасы бар болса, интернационал бөлімше – қазақ, украин, орыс, татар, өзбек, қырғыз бәрі бірге құттықтау, ал қайғылы бірдеңе болса бәрі бірге жас солдатты жұбату…

Шүкір, қартаңдау әке-шеше бар екен. Терілері сүйекке жабыса әбден арыған, әлсіреген олар жартылай қираған, ыс пен оқдәрі сасыған кішкене ғана үйден табылды. Лобацевичтер қуанышында шек болған жоқ. Күліп, жылап-сықтап біраз мауықтары басылғанда селдір әппақ қудай шашы дудыраған егде әйел даусы дірілдей Ақәділге тіл қатты:

– Мишамыз үшін, оны сақтағандарың үшін сендерге рахмет, балам!… Өзіңнің ата-анаң бар ма, қайда олар?

– Анам бар, Қазақстанда, шешей – деп жауап берді Ақәділ.

– Ой, қандай алыстан келгенсіңдер бізді құтқару үшін!.. Анаңа сәлем айт, біздің алғысымызды жеткізгейсің, балам… – деп ана дірілдеген салқын саусақтарымен Ақәділдің қолын қысты.

Мынадай күтпеген кездесу, оқыс қуанышқа тап болған жауынгерлердің әрқайсысы-ақ өз үйін, ата-анасын еске алысып, қарт Лобацевичтер үшін солдаттық паектарынан дастархан жасады, «наркомдікін» де ұсынды. Ақәділ болса мына қауышуды миллиондаған адамдар тозағына түскен трагедияның аяқталып келе жатуының, өзінің де туған ел-жұрт, қимас жандарымен жолығуының алғашқы, жылы жақтан жетер ақ қанатты жыл құсы сияқты жақсы нышанындай қабылдады…

Алайда, ұрыс уақытша толастаған екі күннен кейін көтеріңкі көңіл-күй желге ұшқандай ғайып болды. Өйткізген Курск-Орел доғасындағы қырғында аяғына оқ тиіп, ауылға кемтар, ақсақ боп оралған бұрынғы пулеметші Сүлеймен Шілдебаев досының хаты еді. Сұмдық жайды жазыпты: ауылдан майданға кеткендерден қазірдің өзінде отызға тарта боздақ опат бопты. Олардың арасында зеңбірек командирі Әшім Бекбосынов, взвод командирінің көмекшісі Бекжасар Жұмағұлов, сапер Есіркеп Қазақбаев, атты әскер Әбдіман Төлбасов сынды құрбы-құрдастардан басқа бұрын бірінен кейін бірі колхоз бастығы болған Байсақ Тойбеков пен Көпбосын Қапалбаев ағалары бар екен… Ал әкесі Суханбайдан кейін ауыл молдасы болған Мәдібай екі аяқтан бірдей, Рысбай бір көзінен айрылса, Нұртай мен Бекдүйсеннің беті-бастары қатты жараланыпты… Үрке тулаған жүрек кеудені ұрғылады. Ішін бірдеме өртеп бара жатқандай күйдіреді. Шамасы ауыр қазалар хабары туғызған ауыр қапа, кек алуды тілеп қайнаған қан-зығырдан, жауға деген шексіз өшпенділік – осының бәрі қосыла келе бір тозақы отқоспаға айналғандай лаулайды. Тегінде Ақәділ кекшіл емес-ті. Өшпенділік дейтін де, шынтуайтқа келгенде, алғашқы солдаттың өлгенін және түгел өртеніп, тек пешінің қара күйе мұржалары сорайған алғашқы деревняны, онда дарда салбырап тұрғандарды көргенде ғана пайда болған. Рас, жеккөрушілігі бар-ды. Әсіресе, қилы-қилы әділетсіздікті өте ұнатпайтын. Ол кімнен болса да. Бұрынырақта, интернатта әлсізге тиіскен, яки, ұлты жөнінен кемсіткен күштілерді талай рет жұдырықпен жөнге салғаны да бар. Енді ойласа оның бәрі мына өшпенділікпен салыстырғанда жәй ойын екен ғой. Бұрнағы күні ғана қайдан пайда болғаны белгісіз, бұлардың позициясы маңынан жарты взводтай жау солдаты шыға келіп, атыс басталды да кетті. Сәлден соң жау қашты. Зор денелі біреуі кейін бұрыла беріп қос қолын көтере бастағанда бұл автомат шүріппесін босатудың орнына барынша басты. Дискідегі оқтың жартысы әлгі ұзын сорлының кеудесін жүндей түтті. Мұның дос-бауырларын өлтірген нақ сол боп көрінгені-ақ есте қапты…

Өзінің ой-сезімдері туралы бір адамға ғана барынша кеңірек жазатын. Ол – өзінің Айтайы. Қосылар қосағына деп те емес, жақында колхоз партия ұйымының хатшысы болып сайланған жиырма екі жасар коммунист қыздың майдан жайын, жауынгерлердің өмірін білуде совинформ бюроның немесе газеттердің құрғақ, біржақтылау хабар-ошарымен ғана шектелмеуін де қалайтын…

Минск төңірегіндегі аумақтардан ысырылған герман әскерлері жекелеген бағыттарда қарсылық көрсеткісі келгенімен бүкіл майдан шебі бойынша Шауляй, Каунас, Гродно, Белосток, Брестке қарай шегініп бара жатты. Соғыс театрындағы осындай өзгерістерді ескерген Жоғарғы Бас қолбасшы Сталиннің ставкасы 4 шілдеде қажетті дайындық жасалған соң шабуылды жалғастыру туралы бұйрық берді. 2-ші Беларусь майданына Новогрудок, Гродно, Белосток қалаларын жаудан босату міндеті қойылса, 31-ші армияның еншісіне ескі қала әрі ірі темір жол торабы Гродноны азат ету тиді. Әскери барлау мен партизандардың берген мәліметі бойынша жау да осы қалада табан тіреп қалуға жанталасатын сияқты. Барлық резервін, тіпті, шаруашылық, санитарлық бөлімдеріне дейін жұмылдырып, бекініс салып жатқан көрінеді. Бірақ, бұған қарамастан совет әскерлері Гродноға қарай қызыл жебедей атылды. Солардың бірінің ұшы 628-ші Қызылтулы, қаланы алғанмен кейін Гродно аты берілген атқыштар полкы болатын. Оның құрамындағы Ақәділдің автоматшылар бөлімшесі 16 шілденің кешіне қарай қала сызығын бірінші болып аттады. Ұрыс барысында жаудың екі зеңбірегін тартып алып, расчеттарын жер жастандырды, Неман өзені көпіріндегі бірнеше атыс ұяларын жойды. Фашистерден азаттық алған гроднолықтардың алғаш құшақтап сүйгендері де солар болды. Жаппай қуаныш көзге көрінбес бір ғажайып толқындарымен де, мойнына оралған алтын шашты беларусь қызының білегі түрінде де Ақәділ жүрегін тербеді. Бірақ, ол жеңімпаз-жауынгер бақытын молынан сезінген сол сағаттарда жауға деген өшпенділікке ғана емес, күллі жарық дүниеге деген махаббатқа да толы жүрегінің соңғы рет соғуына дәл екі-ақ апта қалғанын қайдан білсін…

* * *

31 шілде 1944 жыл.

Отызыншы шілденің күні батар-батпаста бөлімшесі шегінген жаумен атыса жүріп Август орманының қалың нуынан шағын бір алаңқайға шыға келгендерінде Ақәділдің алғаш көзіне түскені – снаряд қопарған апанның шетінде қалқайып тұрған үшкіл көрсеткіш тақтайша болды. Бетіндегі қара жазу латынша. Бірақ қырқыншы жылға дейін латын әрпін қолданған барша қазақ секілді Ақәділге оқу қиын болған жоқ: «Стежельцовизне-2 км». Оқыды да қуанғаннан айқайлап жіберді:

– Жолдастар, қырандарым менің! Біз Польша шекарасына шығыппыз!..  Біз советтік Отанымызды азат еттік, ура-а-а!..

Алаңқай Ақәділдің, оған қосылған ұрыс қызуынан әлі арылмаған жауынгерлер даусынан жаңғырықты. Бұйрықсыз-ақ бәрі, жаралылар да аспанға оқ атып, салют берді. Содан соң бір-бірімен көрісіп, құшақтасты. Көздеріне жас алмағаны жоқ…
«…Таңға жақын дұшпанды деревнядан қуып шығу жөнінде бұйрық алдық. Менің тапсыруыммен Ақәділ өз бөлімшесін ертіп, қара бидай арасымен жаудың сол қанатына шықты да бірден шабуылдады. Мұндайды күтпеген фашистер шегіне бастады. Суханбаев берекесін кетірген жауға қарсы бүкіл рота көтерілді. Жау шегінді. Есесіне біздің алдыңғы шепті бомбалай бастады. Одан соң танкілер мен жаяу әскерін жіберді. Олар басқа, қанаттас екі ротаны ығыстырып, менің ротам жалғыз қалды. Жау қысқан үстіне қысып келеді. Батольон командирі қарсы шабуылға шығуды бұйырды. Шықтық. Ақәділ мұнда да нағыз ер екенін көрсетті: танк соңынан шұбырған жаудың талайын автоматпен жер құштырды. Дегенмен, күші басым дұшпан бізді ығыстыра бастады. Шегініп, жаңа шепке жайғастық. Айнала жап-жарық еді бұл кезде. Қару-жарақ, оқ-дәріні толықтырып алған соң ұрысқа қайта кірістік. Ақәділ бөлімшесімен жау траншеясына бірінші болып жетіп, оның ішінде қоян-қолтық ұрысты қыздырды. Осыны пайдаланған рота бұрынғы жағдайын қайта қалпына келтірді. Қосымша күш келді. Тағы да ұрысты бастадық. Дұшпан шегінді. Қайтадан шеп құрып, көл жағасындағы жаңа ұрысқа дайындалдық.
Көлден алғашқы болып өту туралы бұйрық алдым. Ақәділ бөлімшесімен әп-сәтте сал жасап алып, шабуылды күтуде. Ол да басталды. Ақәділ бөлімшесіне бұйрық берді:

– Бәрің – салға, қаруларыңды дайын ұстаңдар!

Сөйтіп өзі бөлімшеге берілген пулемет расчетімен қайыққа отырды. Көлдің орта тұсына жеткенімізде жау пулеметтен, артиллериядан атқылай бастады. Ақәділ:
– Атысты жау пулеметіне аударыңдар! – деп бұйырды.
Фашистер пулеметінің үні өшті. Суханбаев жауынгерлерімен жағалауға бірінші болып жетті. Оның жол ашуын пайдаланған рота бірталай шығынмен болса да көлден өтті. Сөйтіп біздің рота қиян-кескі ұрысқа кірісіп, бүкіл полктың өтуіне жағдай жасады.
Көп кешікпей Стежельцовизне деревнясына да жақындадық. Полк маршпен тік көтерілді. Ақәділ тағы да алдыда. Таяп қалғанымызда жау бізге оқ жаудыра бастады. Полк ұрысқа бейімделіп, қанат жайды. Шапшаң өткен шайқастың нәтижесінде жау өзеншенің арғы бетіне ығыстырылғанмен біз тиімсіз жағдайда қалдық.

Көп ұзамай өзеншеден өтіп, жаудың адам күші мен техникасын барлау туралы бұйрық алдым. Ақәділді жұмсадым. Ол бөлімшесімен тапсырманы мүлтіксіз орындап, қажетті мәліметтің бәрін әкелді.

Арада аз ғана уақыт өтісімен жаңа тапсырма алдым. Өзеншеден алғашқы болып өтіп, жау назарын аударып, ұрысқа кірісу, сөйтіп бүкіл полктың өтуіне қолайлы жағдай жасау.

Рота өте бастады. Тағы да Ақәділ – алда. Жау пулеметтен, минометтен оқ боратып жатыр. Соған қарамастан рота шайқасқа кірді. Бұта-бұтаның арасымен жылжыған оң қанат әжептәуір нәтижеге жеткенімен ашық алаңқайға тура келген сол қанат, ондағы Ақәділдер жылжи алар емес. Ол үш мәрте бөлімшесін шабуылға бастағанымен бораған оқ дес бермеді.

Міне Суханбаев тағы да бұйрық берді:

Тұрыңдар, жүгіріңдер, алға!..

Жауға алдымен өзі ұмтылды. Сол-ақ екен сол қолына оқ тиді. Гранатаның шығыршығын тісімен шығарып лақтырғанда ол жолындағы жалғыз ағашқа соқтығып, жарылды. Пулемет болса оқты төгуде. Екінші гранатаны алды. Екінші, оң қолы да жараланып, граната жерге түсіп кетті. Ақәділ енді жау пулеметіне жақындай түсті. Бір сәт те ойланып тұрмастан пулеметке тұра ұмтылды.

 Тек: – О-отан үшін!.. – деген күшті айғайын ғана естіп қалдық.

…Ұрыс біткеннен кейін Ақәділді таптық. Ол жау пулеметінің үстінде жатыр еді…»
Кейінірек екінші ротаның командирі аға лейтенант Петр Корсаков осылай деп еске алған-ды. Ал онда Ақәділдің қаруластары кешке дейін қапысыз бекінген жаумен жағаласып:

– Отан үшін! Сталин үшін! Суханбаев үшін!.. – деп ашына ұран салып, поляк орманын жаңғырықтырған…

Қызыл іңірде қырғын ұрыста көз жұмған ерлерді, ішінде Ақәділ де бар, бауырластар мүрдесіне жерледі. Үш мәрте салют берілуін күткендей-ақ кенет батыстан қатты жел соқты. Август орманының бұлт пен түтін тұтасқан қара аспанмен тілдескендей, бомба мен снарядтан сау қалған заңғар қарағайлары шайқалып, ысқыра шулап кетті. Сол шуылды аздан соң нөсер жаңбырдың суылы басты. Солдаттардың беті-қолын қан мен терден тазарта сауылдаған тамшылардың жылылығы сонша адамның ыстық көз жасын еске салғандай еді…

Менің Ақәділ ағам жиырма төрт жылға толар-толмас өмір жолын осылай, қас-қағым сәтте жарты аспанды сызып өтіп, ғайып болатын жұлдыздардай аяқтады…
Арада бір апта өткенде полкқа 31-ші армияның қолбасшысы генерал-полковник Глаголевтен бұйрық келді. Суханбаевтай батырдың денесі қайтадан ең жақын совет қаласына жерленсін деп бұйырыпты. Ондай қала Польша шекарасынан он шақырымдай, Неман өзенінің жағасындағы Друскининкай болып шықты. Барлық әскери құрмет жасалып, азалы-салтанатты рәсім өткізілді. Полк сапының алдында Ақәділдің №2811 ППШ автоматы Михаил Лобацевичке тапсырылып, ол жауды Суханбаевша соғуға ант етті. Солдат сөзінде тұрды: Берлинге жетіп, жәдігер автоматтан соңғы рет 1 мамыр күні оқ шығарды. Амал не… нақ сол күні, соғыстың соңғы күні қазақ Ақәділдің беларусь інісі Михаилдың өзі де мерт болды. Ал автомат кейінірек СССР Қарулы күштерінің орталық мұражайындағы Ақәділге арналған бұрышқа қойылды. (90-шы жылдардың аяғында ол қаруды Қазақстанға беруді сұрап Парламент депутаты ретінде екі рет хат жазсам да, Ресей жағы келіспеді).

1945 жылғы 28 наурызда СССР Жоғарғы Советі Президиумының жарлығымен Ақәділге Совет Одағының Батыры атағы берілді. Ал туған халқы өз перзентінің ерлігін мемлекеттің ең жоғарғы органынан да бұрын бағалаған-ды. «Қарасу» колхозы мен батырдың оқыған мектебін Суханбаев атымен атап қойған. Одан біраз кейінірек Гроднодағы негізгі көшелердің біріне аты беріліп, Друскининкайда шағын мұражайы ашылды. Жамбылда, Алматыда, Сарыкемерде Суханбаев көшелері пайда болды. Әдеби-публицистикалық шығармалардың кейіпкеріне айналды. Майдангер ақын Надежда Новосельцова баллада жазса, оны өзіміздің Сырбай ағамыз тамаша аударды. Осы жолдардың авторы қаһармандық драма жазып, ол М. Әуезов атындағы академиялық және Жамбыл облыстық драма театрларында қойылды. Ал дарынды журналист інім Тұрсынхан Толқынбайұлы «Жай отындай жарқ еткен» атты жап-жақсы кітап жазды.
Оның есімі мыңдаған адамдардың аузымен жалпы есімге айналып кеткелі қашан. Ал жаны жәннатта болғыр Тойтан апамыз өле-өлгенше сүйікті ұлының қазасына сенбей өтті. Күтті. Аналық ұлы жүрекпен күтті… Шамасы, Алла тағаланың өзі ана жүрегін сол үшін өлі перзент болмайтын ғып жаратса керек…

* * *

31 шілде 1974 жыл.

Литва. Друскининкай. Айналасы иілген үйеңкі тал кішкене ғана айнакөл – Друсконистің шығыс жағалауындағы жауынгерлер зираты. Ақәділ аға мүрдесінің үстін пырдай боп қанқызыл алаулы гүлдер жапқан. Бас жақтағы тігінен қойылған тас плитаға «Герой Советского Союза Агадил Суханбаев. 1920-1944 гг.» деп ойып жазылыпты. Жергілікті партия – совет қызметкерлерінің бастауымен мұнда келген біз – соғыс ардагері Өмірәлі аға Биторсықов, Михайловка кірпіш зауыты партбюро секретары Валентина Романенко, Свердлов аудандық газеті редакторының орынбасары Қабылбек Құлайысов және мен, облыстық газеттің бөлім меңгерушісі – Суханбаев ерлігінің 30 жылдығына байланысты батырдың мүрдесіне Тойтан анасының бейітінен ала шыққан топырақты сеуіп, ел-жұртынан алғаш рет гүлалқа қою үшін келген арнайы делегациямыз.
Топырақты себу сәті қатты толқытты. «Міне, бірін-бірі өлідей де, тірідей де отыз жыл күткен ана мен бала бірін-бірі тапты, қайта қосылды!..» – деп ойладым мен. Жанар тұманданды… Осындай халде бір құдіреттің кереметімен өзімді ересек адамнан туған ағам Әшім сияқты, үйге жиі келіп тұратын туысқан ағам Ақәділ де қолына алып көтеретін, ойнататын, былдырлаған тіліне мәз бола күлетін кішкентай сәбиге айналып кеткендей сезіндім. Сөйте тұрып, алдымда гүл жамылып жатқан ағатайыммен сөйлесе бастадым: «Тәлім мен Теберік аналарым айтып отыратын, сіз әскерге кетіп бара жатып, ұйықтап жатқан үш жасар мені маңдайымнан сүйіп, «Үлкен жігіт бол, бауырым!» деген деп… Міне, сол мен сіздің рухыңызға тағзым етуге келіп тұрмын, ағажан!..Есітемісіз мені? Әлде… әлде сіз рухыңыз ақ құсқа айналып, шексіз ғаламның бір қиырында жүр ме екенсіз?.. Сіз… сіз екі қолыңыз бірдей жараланғаннан кейін бассауғалауыңызға, содан соң орындалған борыш, ақталған парыз сезімімен ұялмастан елге қайтуыңызға болатын еді ғой. Аяқ-қолдан айрылып, басқа да жарақаттар алып, мүгедек боп келгендер аз ба? Жұрт оларды кінәлаған жоқ, қайта қадір тұтып құрметтеді… Сіз де сөйте алатын едіңіз. Келіп ай дидарлы Айтайға, сізден кейін көп жасамады ғой ол да, үйленіп, бала-шағалы болатын едіңіз ғой… Бірақ, сіз өлім мен өмір беттескен, белдескен сұмдық сәтте басқаша жасадыңыз. Неліктен? Сол сәтте сіздің санаңызды, сіздің жаныңызды, сіздің бірер секундтан кейін жаудың ірі калибрлі пулеметі пәрше-пәрше ететін жалынды жүрегіңізді жай отындай жарқ-жұрқ жарқыратқан қандай сезім? Отанға сүйіспеншілік пе? Әбден мүмкін… Қандыкөйлек серіктеріңізді ажалдан сақтап қалу ма? Бұл да мүмкін… Өзіңіз үшін өзіңіз кек қайтарғыңыз келді ме? Ықтимал… Ар-намыс па? Солай болар… Ата-бабаның ерлік дәстүрі ме? Күмән жоқ, солай… Өйткені мұндай сезім-қасиеттердің баршасы сізде бар болатын. Солардың бәрі сұрапыл сәтте тоғысып, сізге өмірді емес, ер өлімін таңдауды ұсынған, жоқ ұсынып емес, бұйырған болар… Бірақ, туған халқыңыз сіздің өліміңізді мәңгілік өмірге айналдырып жіберді ғой, жан аға Ақәділ!..»
Тойтан ананың мүрдесіне төгіп, араластырып жіберу үшін кішкене ақ қалтаға салғалы алған бір уыс құмақ қара топыраққа бірер тамшы жас тырс-тырс тамды…

* * *

31 шілде 2004 жыл.

Ақәділ ағаның қаза тапқанына 60 жыл. Ертеңгі шәй алдында шәһид кісінің рухына арнап қасиетті Құранның Ихлас сүресін оқыдым. Одан соң облыс әкімі Бөрібай Жексембинге Парламенттің экс-депутаты ретінде телефон соғып, қабылдауын өтіндім. Ол келісті:
– Бүгін Ақәділ Суханбаевтың қазасына тура алпыс жыл… – дедім де үнсіз қалдым.
– Иә, білем. Батырдың топырағы торқа болсын, – деп шапшаң жауап қатты әкім.
– Жақсы. Онда… онда ол кісіні көбірек пайдаланайық, – дедім аздап әзілдегендей.
– Қа-алай? Қайда?.. – Бөрібай Биғожаұлы маған таңданыспен қадала қарады.
– Жастарға, жастар ғана емес, баршаға патриоттық тәрбие беруде… – деп бастадым да негізгі айтпағыма көштім: Жеңістің 60 жылдығы келе жатыр, соның қарсаңында Отан қорғауда ерліктің асқан үлгісін көрсеткен Суханбаевқа қалалық әскери комиссариаттың алдындағы алаңқайда ескерткіш орнатылса өте дұрыс болар еді. Мүсінші Сейіткерім Момыштың макеті дайын. Өте әсерлі, кімді де болса ойлануға мәжбүрлейді. Ондай шығарма, сөз жоқ, «жұмыс істейтін» болады. Екіншіден, мұндай ескерткішті орнату – қазіргі ұрпақтың борышы да ғой, Ақәділ кім үшін жүрегін оққа тосты…
Әкім мені мейлінше зейін қоя тыңдап, жауабын қысқа қайтарды.

– Иландырдыңыз. Айналысатын боламыз.

Солай деді де алдындағы қара тысты қалың дәптерге бірдемелерді жаза бастады…
Кеңес Одағының Батыры А. Суханбаевтың ескерткішін 2005 жылғы 30 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ашты.

* * *

31 шілде 2014 жыл.

Ақәділ ағаны еске алу күні. Оның мына жарық дүниеде жоқтығына да, міне, жетпіс жыл. Тараз жұртшылығының бұл күні ескерткіш жанына жиналып, құшақ-құшақ гүл шоқтарын қоюы, азалы-салтанатты митинг өткізуі, Құранға қол жаюы дәстүрге айналғанына да талай жыл.

Денсаулығым қатты мазалап тұрса да баруға бекіндім. «Ау, бұл парызым ғой, – деп ойладым. – Шамасы, жиналатын жүздеген адамның ішінде бұдан ширегі кем бір ғасыр бұрын Ақәділ ағам батаға бергісіз тілегін арнаған жалғыз мен болармын-ау қайтсе де… Иә-ә, біз, жасымыз да, кәріміз де сардар Бауыржан, сарбаз Ақәділ сынды Батырлар сапындағылардың, сонау қаһарлы заманда омырауын оққа тосып, мерт болғандардың баршасының әруағы алдында қарыздармыз ғой. Сол қарызды сезіну кейде оларды тірілер қатарына қосардай әрі тәтті, әрі мұңды қиялдарға да бастайды-ау…

Маған кейде оралмаған солдаттар қан майданнан,

Боп көрінер ақ тырнаға – әппақ құсқа айналған…– ұлы Расул Ғамзатов осылай үміттенген. Құдайдың қарапайым пендесі мен де үміттенем…»

Арғынбай БЕКБОСЫН

Ақ жол. — 2014. — 16 қыркүйек  — 4 б.

Ұлы жібек жолының бойымен алты мың шақырым

Ұлы жібек жолының бойымен алты мың шақырым

Алматы және Жамбыл облыстарының шекарасында Қытайдың Цзиньян (Сиянь) қаласынан шығып, Қазақ хандығының 550 жылдығы мерекеленетін тарихи шаһар Таразға келе жатқан «Қытай-Қазақстан: Ұлы Жібек жолының шәй мәдениеті» атты түйелі керуенді Қордайда қарсы алу салтанаты өтті.

«Алматы-Ташкент» автомобиль жолының 143-ші шақырымындағы екі облыстың шекаралық белгісі тұсында, күре жолдың бойына бір түнде үлкен ауыл көшіп келгендей. Қордай, Шу және Меркі аудандарының қос-қостан тіккен ақшаңқан киіз үйлері мен ортадағы ашық сахна сонадайдан көз тартады. Әудем жерде құрылған алтыбақан, әр ауданның өлкетану мұражайларынан әкелінген тарихи экспонаттардың, шеберлердің қолынан шыққан жәдігерлердің, ұлттық нақыштағы бұйымдардың көрмесі. Іші-сырты ерекше әдіптелген киіз үйлердің алдында қазақтың ежелгі салт-дәстүрлерін барлық қырынан көрсетуге, қазақ дастарханының берекесін танытуға бәрі дайын. Үш ауданның ұлттық киімдері жарасқан азаматтары мен ән мен жырдан шашу шашатын өнерпаздары бүгінгі шараға бар сән-салтанатымен келген. Оларға Қордайда өткен фольклорлық-этнографиялық ансамбльдердің облыстық байқауына қатысқан өнер ұжымдары өз ұлттық бейнесімен қосылғаны тіпті жарасымды. Қазақпен қатар, орыс та, әзірбайжан да, украин да, дүнген де, түрік те, татар да, бәрі осында. Осылай көпұлтты еліміздің шынайы келбетін бейнелеген жамбылдықтар аспан асты елінен жеткен қонақтарды күтіп алмақшы.

Облыс әкімдігі мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының, Қордай, Шу, Меркі ауданы әкімдіктерінің қолдауымен қарсы алу рәсімі театрландырылған көрініс түрінде өтті. Алдымен ат ойнатып, керуен келе жатқанын сүйіншілеген бала жетті. Дыбыс күшейткіштерден жұрттың бұған қуаныш білдірген абыр-сабыры, ауыл ағаларының жастарға: «қазан көтерілсін, сауық-сайран құрылсын!» деген пәрмені естілді. Облыс әкімінің орынбасары Е. Манжуов, облыстық мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының басшысы Д. Бықыбаев, аудан әкімдері бастаған қауым қонақтардың алдынан шықты. Қос бүйірінде теңселген теңдерін бұйым құрлы көрмей маң-маң басқан марқасқа түйелер, жәшік-жәшік жүк артқан атты тарантас арбалар, соңынан осы заманның жүрдек жүк көліктері тізілген ұбақ-шұбақ керуен көші, міне, облыс шекарасына да тұмсық тіреді.Керуен басы Джоу Дэ Шенг бастаған қонақтарға қазақтың нан-тұзы, дәмі тіл үйірген қымыз, шұбаты ұсынылды. Домбырамен бебеулетіп ақын құттықтау жырын төкті. Керуенді ат шалдыратын орынға иіріп болған соң, барлығы орталық сахна алдына келді. Мұнда ақ шашты әжелер шашу шашып, қыпша бел арулар мың бұралған би тартулады. Алғаш сөз алған облыс әкімінің орынбасары Ерқанат Манжуов облыс әкімі Кәрім Көкірекбаевтың және жамбылдықтардың атынан киелі мекенге аяқ басқан қонақтарға ізгі тілегін жеткізді.

– Ұлы Жібек жолының басында Цзиньян қаласы (Сиянь) тұрса, сол жолдың бойында аймақта үлкен сауда және мәдениет орталығы саналған біздің көне Тараз қаласы орналасқан, – деді ол.

– Жүздеген жылдарда Ұлы Жібек жолы тарихта ғана аталып, бұрынғы маңызын жоғалтып алғандай еді. Соңғы жылдары заманауи үлгіде «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» көлік дәлізі іске қосылуына байланысты Жібек жолының мәні қайтадан артып отыр. Біраз бұрын екі елдің басшылары Ұлы Жібек жолын жаңғыртуда уағдаластыққа қол жеткізді. Ал былтырғы 23-24 мамырда біздің облыс басшысы Кәрім Көкірекбаев бастаған делегация Шэньси провинциясымен бірнеше экономикалық және инновациялық келісімдерге келіп, меморандумға қол қойған болатын. Солардың бірі – осы Ұлы Жібек жолын жаңғырту жобасы еді. Енді екі ел арасындағы мәдени, рухани, экономикалық және саяси қарым-қатынастарымызды нығайтып, жаңа деңгейге шығаратынына сенеміз. Қасиетті Жамбыл жеріне қош келдіңіздер!

Бұдан соң сахна төрінде қытайлық керуенбасы Джоу Дэ Шенгке қазақтың ұлттық қалпағы мен шапаны табысталып, құрмет көрсетілді. Ол қазақ жерінде өздеріне осыншалық көңіл бөліп жатқан қонақжайлылыққа алғысын білдіріп, былай деді:

– 2013 жылы Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстанға ресми сапары кезіндегі «Назарбаев университетінде» сөйлеген сөзінде Ұлы Жібек жолын жаңғыртып, экономикалық дәліз жасау қажеттігін айта келе, екі елдің бірлескен күшімен мұның жаңаша мазмұнмен жүзеге асарына сенім білдірген еді. Президент Назарбаев та оны қостаған болатын. Осыдан кейін қабылданған қытайлық «Жаңа Жібек жолы» экономикалық белдеуі» тұжырымдамасы мен қазақстандық «Нұрлы жол» бағдарламасы өзара үндесіп, екі елдің стратегиялық ынтымақтастығын нығайту үшін жаңа мүмкіндіктерге жол ашып отыр. Биыл Қазақстан басшысы  Нұрсұлтан Назарбаев Бейжіңде өткен қытай халқының жапон басқыншыларына қарсы соғыстағы жеңісінің 70 жылдығына арналған салтанатқа құрметті меймандар қатарында қатысты. Мұның барлығы екі ел арасындағы достықтың көріністері. Біздің компания Қазақстандағы дүнген қауымдастығымен және Жамбыл облысы әкімдігімен бірлесе «Достық және ынтымақтастық керуені» аталған жобаны жүзеге асыра отырып, мемлекет басшыларының идеяларын іспен негіздеуді қолға алды. Сөйтіп, біз бұл сапарды екі үлкен дата – ҚХР-дің құрылуының 66 жылдығы мен Қазақ хандығының 550 жылдығына арнап отырмыз.
Біздің керуен былтырғы жылдың 19 қыркүйегінде сіздердің Таразбен тамырлас Шэньси провинциясының орталығы Цзиньян қаласынан шыққан болатын. Содан бері қиын да ұзақ жолдардан өттік. Күрделі асуларды, атақты Гобби шөлін артта қалдырып, енді қазақ даласын көктей өтіп келеміз. Қытайдың бес провинциясы мен Қазақстанның екі облысымен жүрген жолымыздың жалпы ұзындығы алты мың шақырымды құрайды. Ұзақ жолда керуеншілер үйлерін әбден сағынды. Бірақ, қазақ жерінде ат шалдырған сайын жергілікті жұрттың пейілі мен асқан қонақжайлылығына кенеліп, өз үйімізге келгендей қуаныш сезіміндеміз. Бір өзінен Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі табылатын әрі көпұлтты сіздердің елден алған әсеріміз айрықша. Біз мұны ешқашан ұмытпаймыз, достарымызға ұдайы мақтанышпен айтып жүреміз. Біздің керуеннің ізімен екі елдің достық қатынастары нығая түседі деп сенеміз.

Бұдан соң керуенге Қазақстан жағынан қатысушылардан қордайлық азамат, Қазақстан дүнгендері қауымдастығының төрағасы Хусей Дауров пен Алматы облыстық кәсіпкерлік палатасының өкілі Зарина Жансеркеева сөйледі.

– Әрине, біздің бұл керуеннің сапары символикалық мәнде, – деді Дауров.

– Бұдан былай жаңа жолмен баяғыша осылай жүк артқан аттылы, түйелі керуендер жүре бастайды деген сөз емес. Байырғы Ұлы Жібек жолының ғасырларға созылған үнсіздігінен кейін «Жаңа Жібек жолы» бағдарламасымен қайта түлеуін, дәстүр сабақтастығын көрсету – міндет. Біздің киелі Қордай жері керуеншілерді мамыражай табиғатымен, ақ пейілді кең құшағымен қарсы алғанына қуаныштымын.

Ұйымдастырушылардан керуеннің құрамы мен ондағы жүктері жайлы мәлімет алдық. Басында керуен құрамында жүз отыздай түйе болса, еліміздің шекарасында оның көбі кейін қайтарылыпты. Жамбыл жеріне жеткені 63 адам, 22 түйе, 4 ат арба және он бестей жеңіл жүк көліктері. Жол-жөнекей түйе санын еселеу көзделген. «Қытай-Қазақстан: Ұлы Жібек жолының шәй мәдениеті» ұранымен шыққан керуен Тараз қаласына тарту ретінде кезінде Ұлы Жібек жолымен тасылған бағалы тауарлардың бірі болған емдік қасиеті жоғары қара шәйді түйеге де, арбаға да, көліктерге де тиеп молынан алып келеді екен. Қытайдың қара шәйі қан қысымын төмендетіп, қан құрамындағы қант деңгейін азайтып, ас қорыту жүйесін жақсартатын және артық салмақтан арылтатын қасиеттері бар көрінеді.

Облыс шекарасында үш сағаттай аялдаған қонақтарға үш ауданның өнерпаздары қонақ кәдесін бірінен-бірі асыра ән мен күйден шашу шашты. Арасында әр ауданнан келген ұлттық фольклорлық өнерпаздар ұжымдары да әр тілде әндер шырқап, билер тартулады. Бір күн бұрын облыстық байқауда бас жүлде алған сортөбелік «Чунтян» ансамблі нақышына келтіре қытай биін билегенде аспан асты елінен келгендер аса риза болды. Одан соң қонақтар киіз үйлерге беттеп, ондағы мол дастарханды қайыстырған ұлттық тағамдардан дәм татып, ұлттық салт-дәстүр көріністерін тамашалады. Қолына қаршыға қондырған құсбегілерді, құсмылтық асынып тазы ерткен аңшыларды, киіз басып, келі түйіп жатқан қазақ әйелдерін, ши тоқып, өрмек құрған әжелерді, домбыра, қобыз шерткен абыз аталарды суретке түсіріп, олармен бірге өздері де суретке түсіп мәре-сәре болысты.

Керуен құрамындағы қытай азаматтарының да ішінде өнерлілері аз емес екен. Түйе мен тұлпарды тізгіндегендердің өзі іріктелген. Керек кезінде ұлттық киімдерін киіп барабаншылар тобына айнала қояды. Жергілікті тұрғындармен бірге алтыбақан теуіп, арқан тартып, күрес кілеміне шығып жатқандары қаншама. Шетінен ат құлағында ойнайтындар ат спорты ойындарына да белсене қатысты. Бірақ, «Қыз қууда» қытай шабандозы сұлутөрлік қызымыз Жәнияға жете алмай, қыз қамшысына жотасын төсеуге мәжбүр болды. Қонақтар мен қордайлықтар болып теке тірескен көкпар да қан қыздырған қызығымен есте қалды. Түс әлетінде қонақтар қайтадан жинала бастады. Түйенің жүрісімен күніне 25 шақырымды артқа қалдырып келе жатқан керуен жолынан қалмауы тиіс. Енді олар тақтайдай тегіс «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» көлік дәлізімен сапарын жалғастырып, көз ұшынан алыстай берді. Алты мың шақырым жерді артта қалдырған, жанкешті керуен мүшелерінің еңбегі, қажырлығы көпке үлгі. Біз оларға сәттілік тіледік.

 

Құрманбек Әлімжан,

Қордай ауданы.

                                                                                                                                                                                                                                                                      Ақ жол. – 2015. – 29 қыркүйек. – 1,8 б.

Атлақ шайқасы жайлы не білеміз?

Атлақ шайқасы жайлы не білеміз?

Әбіш Кекілбайұлы

                                                                                                                                                     

            Батыс түріктердің қайта көтерілуіне қарлұқтар себепші болды. VII ғасырдың орта тұсында олар Жоңғар, Алтай, Тохарстан аумағына билік құрды. Қара Ертістегі жоңғар қарлұқтарының 630-жылғы көтерілісі Батыс түріктің Тон-жабғы қағанын мерт етті. Оларды 647-650 жылдары Тан империясына қарсы көтерілген шығыс түрік билеушісі Шабыш қағанның да бағындырғысы келгені аян. Бұл ержүрек тайпа VIIІ ғасырда өз тәуелсіздігі жолында Білге қаған мен Күлтегін қағанның әскерлерімен үш рет кескілесе шайқасып, Тез (Таз) өзені бойында ойсырата соққы бергені де белгілі. Алғашында басмылдармен, ұйғырлармен одақтас болғандарымен, кейін тіл табыса алмай, 746 жылы «он оқ» еліне ауып кетуге мәжбүр болды. Жаңа жерде оларды жаңа шайқастар күтіп тұр еді.

           Қытай әскері 740 жылы Таразды шауып талқандады. Қара сор әулетінің билігі жойылды. Ашина Сянь деген қытай боданы «он оқтың» ханы болып тағайындалды. Ол 742 жылы Құланда өлтірілді. Қытайдың ауыр қолы 748 жылы батыс түрік астанасы Суябты алып талқандады. 749 жылы Шаш (Ташкент) шабылды. Оның әкімін Қытайға апарып, дарға асты. Соғдыларға арабтарға мойын ұсынудан басқа жағдай қалмады. Оқиғалардың бұлай өрістеуі Хорасандағы Аббас халифтерінің әкімі Әбу Мүсілімді атқа м інуге мәжбүр етті. Ол Қытайға апарылып дарға асылған марқұмның баласы Зияд ибн Салихтың әскері қоршаудағы Таразға көмекке аттанды. Қытай жағында 30 мың ферғаналықтар, қашқарлықтар, құшастықтар бар еді.

Екі әскер 751 жылғы шілдеде Талас өзені маңындағы Атлах деген жерде кездесті. Бес күн бойы екеуі де бірінші болып шабуылға шыға алмай, теке тіресіп тұрып алды. Істің түйінін бесінші күні қытайлардың ту сыртынан тұтқиылдан тап берген қарлұқтар шешті. Сол-ақ екен бір қанаттан арабтардың қалың қолы қаптағайлап шабуылға шықты. Тан әскері сан жағынан көп болса да, қапы қалып, сетінеп сөгіле бастады. Зор шығынға ұшырап, шегіне-шегіне, ақыр аяғында бет-бетіне қаша жөнелісті. Мұсылмандар мен қарлұқтар жеңіске жетті. Мол олжаға кенелді. Тұтқынға түскен қытай кәсіпкерлері Самарқан мен Иракқа апарылып, қағаз бен жібек өндірісін жүзеге асырады (Большаков О.Г.К истории Таласской битвы. (751 г.) «Страны и народы Востока». 1980, вып. 22. Кн. 2. 132-бет).

Бұл шайқас жөнінде Л.Н.Гумилев: «Жеңіліс қытайлықтарды қорқытып тастағаны соншалық, олар батысты басып алмақ ойларынан түңіле бас тартты» (Көне түріктер. 371-бет) – десе, О.Г.Большаков: «Тан қытайының Орта Азия істеріне араласу ниетіне түпкілікті тыйым салынды» (Аталмыш еңбегі. 132-бет), дейді. Ал бұл шайқас мұсылман мәдениетінің Орта Азияда қытай мәдениетінен басым түскендігінің көрінісі дейтін пікірді Л.Н.Гумилев сияқты біз де ұшқырлық санаймыз. Ол екі мәдениеттің емес, екі саяси мүдденің шайқасы еді. Қытай империясы кезекті құлдыраудың алдында тұрса, Араб халифаты қайратына енді мініп келе жатқан-ды. Оның үстіне шайқасқа түскен екі әскердің құрамында да арабтар мен қытайлардан гөрі жергілікті отырықшы, көшпелі, қазір түркі тілді болып кеткен тайпалардың өкілдері көп еді. Сондықтан, біздің ойымызша, Атлақ (Талас) шайқасы Орталық және Орта Азия түріктері ол кезде қытай мен араб экспансиясына санының аздығынан да, мәдениетінің төмендігінен де, әскери құдіретінің кемдігінен де емес, бірқатарының емін-еркін ерсілі-қарсылы көшіп жүретін мекендік тұрақсыздығынан, бірқатарының, керісінше, сауда мен қолөнерді талап етіп, бір базар мен бір қоныстың төңірегінен шыға алмай қалған мекендік томаға-тұйықтығынан, соның салдарынан туындайтын шашыраңқылық пен әр ыңғайластықтан тиісті тойтарыс бере алмағандығын көрсетеді.

Солай болса да біз Л.Н.Гумилевтың: «Талас шайқасы оқиғалардың ұзын тізбегіндегі бір ғана буын болды», (Көне түріктер… 371-бет) – деген қорытындысына қосыла алмаймыз. Ол бұған дейін жергілікті қарсылықтарға килігіп, Орта Азияның оңтүстік аймағында ғана іркіліп тұрған ислам ықпалына күллі Орта Азиямен қоса Орталық және Шығыс Азияға қанат жаюға жағдай жасап берді. Ең бастысы, аталмыш аймақтарды исламдандыруға ынталы жергілікті күштер қатары көбейе бастады. Әрине, бұл процесс әлгі шайқастан соң бір күнде немесе бір жылда жүзеге аса салған жоқ. Көп жылдарға созылды.

«Талайғы Тараз» кітабынан, «Елорда», 2002.

Астана.

Ақ жол. – 2015. – 6 қазан. – 4 б

Cиянь шәйін тиеген керуен Таразға таяды

Cиянь шәйін тиеген керуен Таразға таяды

Ұлы Жібек жолындағы байырғы дәстүрді жаңғыртып, Қытайдың Сиянь қаласынан шыққан керуен Қазақ хандығының 550 жылдығы тойланғалы отырған Тараз шаһарына таяп қалды. Кеше облыс орталығына жапсарлас жатқан Байзақ ауданының аумағындағы «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» көлік дәлізінің бойына орын тепкен Үшбұлақ-«TauDos» демалыс кешенінде аталмыш керуенді күтіп алу салтанаты өтті. «Қытай-Қазақстан: Ұлы Жібек жолының шәй мәдениеті» атты керуен тарихи-танымдық бауырластықты дамыту мақсатында Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпиннің идеясымен, Сиянь қаласы әкімшілігінің, Қазақстандағы дүнген қауымдастығының және «Jing Sheng Yu» шай компаниясының бастамасымен ұйымдастырылған болатын. 

Алдымен облысымыздың Алматы облысымен шекаралас Қордай ауданына табан тіреген керуеннің бұл екінші аялдауы болып отыр. Оларды мұнда қазақи кимешек киген әжелер шашу шашып, ауылдың алты аузын айтып қарсы алды. Қазақи қонақжайлылыққа бөленген керуен мүшелері Байзақ, Жамбыл, Т.Рысқұлов аудандарының өнерпаздары әзірлеген қолөнер көрмесін тамашалап, Қазақстан халқы Ассамблеясының облыстық хатшылығы дайындаған өңірімізді мекендейтін түрлі ұлттар мен ұлыстардың ұлттық тағамдарынан дәм татты.

Бұдан соң жиналғандар мен қонақтар фольклорлық-этнографиялық ансамбльдерінің концерттік бағдарламасын тамашалады. Байзақ ауданының әкімі Мұратхан Шүкеев алты мыңнан астам шақырымды артқа тастап келген керуеннің қадамына құт тілеп, қос елдің ынтымағының одан әрі нығайып жатқанын сөз етіп, ізгі тілегін жеткізді. 

– Қытай мен Қазақстанның бүгінгі берекелі бірлігі өзгелерге үлгі боларлықтай. Соның бір көрінісі деп осы бір игі шараны атасақ қателеспейміз. Сіздер аспанасты елі болсаңыздар, біздер Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай Ұлы Даланың ұрпақтарымыз. Ілкіде елдер арасындағы сауда-саттықтың күре тамырына айналып, талай керуен көшінің куәгері болған бұл Жібек жолының тарихы тым тереңнен тамыр тартады. Сол бір ескі дәстүрдің қайта жаңғырылуы, оның Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы мен Қазақстан халқы Ассамблеясы жылына сәйкесуінің өзі тарихи сәт десек те болады, – деген М.Шүкеев көпшілікке мерекелік көңіл-күй тіледі. Сондай-ақ, Қазақстан халқы Ассамблеясының облыстағы хатшылығының меңгерушісі Лариса Лысова да өзінің жүрекжарды ықыласын білдірді. Бұдан соң қытайлық керуенбасы Джоу Дэ Шенгке қазақтың ұлттық қалпағы мен шапаны жабылып, құрмет білдірілді. Ал қазақи қонақжайлылық қасиетке тәнті болған керуенбасы өзінің алғысқа негізделген ниетін әсерлі сөздерімен жеткізді.

– Осыдан екі жыл бұрын Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстанға ресми сапары кезіндегі Назарбаев университетінде сөйлеген сөзінде Ұлы Жібек жолын жаңғыртып, экономикалық дәліз жасау қажеттігін алға тартқан болатын. Президент Нұрсұлтан Әбішұлы да оны қостай кеткен еді. Осыдан кейін қабылданған қытайлық «Жаңа Жібек жолы» экономикалық белдеуі» тұжырымдамасы мен қазақстандық «Нұрлы жол» бағдарламасы өзара үндесіп, екі елдің стратегиялық ынтымақтастығын нығайту үшін жаңа мүмкіндіктерге жол ашылды. Ағымдағы жылы Қазақстан басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Бейжіңде өткен қытай халқының жапон басқыншыларына қарсы соғыстағы жеңісінің 70 жылдығына арналған салтанатқа құрметті меймандар қатарында қатысты. Мұның барлығы екі ел арасындағы достықтың көріністері. Біздің компания Қазақстандағы дүнген қауымдастығымен және Жамбыл облысы әкімдігімен бірлесе «Достық және ынтымақтастық керуені» аталған жобаны жүзеге асыра отырып, мемлекет басшыларының идеяларын іспен негіздеуді қолға алды. Сөйтіп, біз бұл сапарды екі үлкен дата – ҚХР-дің құрылуының 66 жылдығы мен Қазақ хандығының 550 жылдығына арнап отырмыз, – деді Джоу Дэ Шенг.

Сонымен қатар, керуен былтырғы жылдың 19 қыркүйегінде Шэньси провинциясының орталығы Сиянь қаласынан шыққанын айтты. Қаншама қиын да күрделі жолдардан өткен керуен мүшелері жалпы ұзындығы алты мың шақырымнан асатын ұзақ жолды артқа тастағанын білдік. 63 адам, 22 түйе, 4 ат арба және он бестей жеңіл жүк көліктерінен құралған керуен Тараз төріндегі торқалы тойдың басы-қасында болатынын ақтарыла айтқан керуен басы: «Біз сіздердің бізге деген құрметтеріңізді ешқашан ұмытпай, есте сақтап, елімізге мақтанышпен айтып барамыз. Осы керуеннің ізімен екі елдің достық қатынастары одан әрі арта түседі деген ниеттеміз» деп өзінің риясыз көңілін бүгіп қала алмады.

Жанғазы АХМЕТ
Ақ жол. — 2015. – 3 қазан. — 1,8 б. 


 
 

Түркілік тегіміз және Көне Тараз

Түркілік тегіміз және Көне Тараз

                                                                                                                                                                                                                                                    Мекемтас Мырзахметұлы

              Тараз және қазақ даласында болған басқа да қалалар жөнінде парсы, үнді, түркі, араб тілдерінде жазылған деректер баршылық. Зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен Тараз-Таластың талай рет тарихи оқиғаларына куә болғанын көре аламыз. Оның бірін француздың әйгілі ғалымы «Дала императорлары (Атилла, Шыңғысхан, Темірлан)» авторы Рене Груссе (Rene Grousset) деуге болады. Онда: “… қытайлық қолбасшы генерал Ченг-ки заманымыздың алпысыншы жылында «Қара шаһардың оңтүстігінде «Кио-Ли» мекенінде маңызды бip әскери орда құрды және өзін Тарым мен Boy-Ли арасындағы өлкенің қорғаушысы деп атады. Бұл аймақ қарашаһар мен Куча арасында болғандықтан, ол жерден басқа аймақтарды көз алдында ұстап күзете алатын».

Осылайша Жібек жолының бақылау жұмысын қытайлықтар «һионгнулардың шеңгелінен шығарып, өз қолдарына алған болатын. «һионгнулар» қарсылық көрсете алмағандарының ceбeбi олар б.з.б. 60 жылдардан бepi қарай үздіксіз шайқастарға ұрынып, әлсізденіп қалған еді. Екі кici патшалық таққа таласып «чан-ю» атағын алғысы келген. Бiрi – Һоу һан ие, eкіншici Че-чең еді. Б.з.б. 51 жылы һоу һан ие өзi Чанг Неган сарайына барып, император Сиван-Тидан өзін бағынышты екенін айтып, көмек сұрайды. Б.з.б. 49 жылы қытайдың қолдауымен бәсекелесін жеңеді. Б.з.б. 43 жылы Орхонға барып жеңімпаз ретінде аталық орнына таққа отырады.

Че-чең батыс һионгну тобына жататын. Ол Һоу һан иеден жеңілген соң, ежелгі Моғолстанды тастап, Қытайға бағынған бәсекелесіне тапсырады. Содан байлыққа кенелу мақсатында Батыс Tүркістанға қарай бет алды. Б.з.б. 44 жылы жол-жөнекей Іле аймағында Вусуэн әскерлерін күйретті. Имил аймағында hoy-ки тайпасын, Арал жайлауларында кин-ку тайпаларын, тіпті байқамай өздеріне қол ұшын берген Сұғдиан тұрғындарына да шабуыл жасап талқандады. Сөйтін өз билігін Шу, Талас кеңістігінде орнатты.
          Бұл батыс һионгнулардың ұлы императорлық құруының арайлап атқан таңы болатын-ды. Бірақ қытайлықтар оған мұрша бере қойған жоқ. Б.з.б. 36 жылында қытайлық сардар Ченг-Танг кенеттен жорыққа шығып, Шуға кіріп, Че-чені тұтқындап, басын денесінен бөліп алды (б.з.б. 35-36 ж.). Мұндай трагедиядан соң хундардың да, Че-че жақтастарының да iзi батыста жоғалды. Тек қана біздің дәуіріміздің төртінші ғасырының аяғына таман (370-375 ж.) олардың Еуропаны жаулап алам деген ниетпен Еділ өзенінен өткен ұрпақтары Баламер, Атилла атымен тарих сахнасына бip-aқ шыққанын байқаймыз» (87-88- б. «Дала императорлары»).

Қытайлықтар түрікпен, монғол арасындағы ежелгі дәуірде жеңімпаз аталған тайпаға һионгну дейтұғын, Рененің пайымдауы бойынша, бұл атау хундарға берілген атаулармен бip деп саналуға тиіс. Өйткені римдер мен үнділер бұл далалықтарды солай деген.

Қытайлықтар б.з.б. IX және VIII ғасырлар шамасында һионгнуларды «ин-ну» деп атаған. Алайда, б.з.б. III ғасырда Тесин дәуірінде қытай жылнамаларында бұл eciм айқын түрде аталып келген.

Императорлық ғылымдар академиясы журналының 1902 жылғы 17-шi санында «Кираки-ширатор», «Тунгһулар мен һиәнгнулардың тілі жөнінде» атты мақаласында тілдік ерекшеліктері негізінде һионгнулардың түркілерге қатысты екенін мақұлдаған еді. Содан болар Рене Еуропа хундарын нақты түркі тегінен екенін әpi олар Түркістан, Азуф теңізі мен Дон сағасын да өз биліктерінде ұстағанын айтады (157-бет. Д.И.).

Қытай жылнамаларында «То-Кио», яғни түркілердің ата-тегі Қасқыр болған, олардың пікірінше, қаншық қасқыр олардың атасына сүт бepiп ер жеткізген. Содан ол қаншық қасқырмен жанасқан, соның нәтижесінде он ұл дүниеге келген. Олардың барлығы шешелерінің үңгірінде туған (Staislas Julien: То-Киоларға қатысты құжаттар – 326-б.). Тусап ағашының ұшында То-Киолар алтыннан жасалған қаншық қасқырдың басын орнатқан. Шахтардың күзетшілері де оларды қасқыр дейтін. Олар қаншық қасқырдан дүниеге келгендері үшін тегін ұмытпауға тырысқан…

Тай-Тсунг (Tai-Tsonq) Қытай императоры 611- 618 жылдары ic жүзінде Алтайдан Каспий және Үндікешке дейін билеушісі болған. Қытай саяхатшысы үиан-Тсунг (Tsonq) 630 жылдың басында оның бауыры hәм мұрагері Тонг че-hy (Tonq che- hou) яғни Иб Fy Тунг пен (618-630 ж. билік құрған) билік шыңының басында тұрған кезде Тарым алаңында кездескен. Ол қыс мезгілін Ыстықкөл жағалауына, кейде батысқа қарай Әулие-Ата аталатын Талас маңындағы «Мың бұлақ» (қазіргі Жуалы ауданы) аумағына барып өткізетін (174-б.). Үион Тзанг қытай саяхатшысы 629 жылы Қансудан бастап сол мекендерді көріп баян еткен. Ол солтүстікке жүру үшін (Турфан, Қара шahap, Куча, одан кейін Тугмаг, Талас, Ташкент, Самарқанды өтіп 644 жылы қайта оралғанда, оңтүстіктен Памир, Қашқар, Ярқанд (Жаркент), Хотан, Шан-шан, Туэн һуанг үстінен өткен» (174-б.).
Қытай қолбасшысы Као-Сиен-Че 751 жылы Талас өзенінің жағалауында Әулие-ата маңында Зиад ибн Салиһ басқарған түркілер мен арабтардың біріккен күштерінен жеңілді. Таластағы бұл мәнді де трагедиялық жеңістен кейін үиоан-Тсунг билігінің соңғы кезіне таман ішкі дағдарыстар мен сегіз жыл соғысқа байланысты қайтадан тіктеуіне ешқандай шара таба алмастан жоғары Азиядағы императорлығы кенеттен құлағанына куә болды, – дейді Рене Груссе.

Кейін 955 жылы қайтыс болған Қашқардағы бірінші Қарахан патшасы Боғрахан әулеттері барлығы ислам дінін қабылдаған жағдайда батыс Тарым, Шу және Талас даласын өзара бөліп алды.

Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай әкесінің мұрагері ретінде Ыстықкөл, Іле аумағы, Шығыс Оңтүстікте Балхаш көлін, Шу, Талас маңын өзіне қаратқан.
Шағатай әулеттері елу бip жылға созылған билігінен кейін 1370 жылы Әмір Темірдің екпінімен күйреді.

Содан он бесінші ғасырдың соңына таман Іле, Талас аймақтарында далалық өмip кешумен болды.

Mінe, Талас не Тараз мыңдаған жыл бойы талай тарихи тағдырдың куәсі болды. Он бесінші ғасыр түркілердің бөліске түсіп, қазақ хандығының құрылуына себеп болған. Бартольдтің де «Түркістаннамасы» мен Әбубәкір Мұхаммед Ибн Жафар-Әл Наршаһидың (286-348) «Бұхара тарихы» атты еңбектерін салыстыра қарастырсақ, Тараз шайқасын Бартольд осы кітапты пайдалана отырып тұжырым жасағанын байқаймыз.

Бұхара тарихында: «…Әмip Нәсірдің қайтыс болған хабары Әмир-әл-мүмінин-Мүһтәзд Беллаға жеткенде, ол Мауәроннәһрдің билігін Әмір Исмайылға тапсырды. Ол 893 жылы көкек айында тағайындалысымен Тараз шайқасына аттанды. Көп тауқымет шекті. Соңында Тараз әмipi сыртқа шықты, көптеген диқандармен ислам дінін қабылдады, Тараз қақпасы ашылды. Үлкен шіркеуді орталық мешітке айналдырды (Бұхара тарихы, 118-б.) деп жазса, Бартольдтың «Түркістаннамасында» былай деп жазылған: «Исмаил ибн Ахмед (Самени) 849 жылында Ферғанада дүниеге келген. Бұхарада саяси жұмысқа кіріскен (483-б., «Түркістаннама») 893 жылының көктемінде Халифа тарапынан оның атына шешім шыққан. Сол жылы Исмайыл жеңімпаздықпен Таласқа (Тараз) жорыққа шыққан. Ол қаланың үлкен шіркеуін мешітке айналдырған (480-б., «Түркістаннама»).

Тараз тарихының кейбір уақиғаларына Исмайыл ибн Ахмед Самани (849 жылы Ферғанада дүниеге келген. Бұхарада саяси жұмысын бастаған) кезеңі куә бола алады. Өйткені, 893 жылдың көктемінде Халифа тарапынан әмірлікке тағайындалған соң, Таразға қол бастап шыққанын айттық. Саманилер дәуірінде бейбітшілік орнығып, сауда-саттық пен өнеркәсіп айрықша дами бастады. Сол себептен Мауәроннәһрдың түрлі экспорттық бұйымдары шет жерлерге жіберіле бастады. «Мәселен, Ферғана, Исфижабтан құлдар, сондай-ақ мата, қару-жарақ, семсер, мыс, темір сияқты бұйымдар болса, Тараздан ешкі және тағы басқа заттар саудаға түсетін» дейді Мұқаддәси» (504-б., «Түркістаннама»).

Қорыта айтқанда, біздің байқағанымыз, Тараз қаласы тарихи деректердің беттерінен ғасырлар бойы түспеген әpi жойылып кеткен қабаттарын тарихшылар ол жөнінде жазғандарымен толықтыра алатынын Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегінен кейін 1593 жылы жазылған «үәфт-иқлим» (не «Жеті климат») кітабынан көре аламыз. Ал, кейінірек, сұлтан Мұхаммед Мүтреби Самарқанди (1559-1631) «Тәзкәре-тол-шоара («Ақындар шежіресі») кітабында: «Бесінші климаттың ұзындығы 1835, eнi 150 фарсах (фарсах – 6 шақырымға тең), Испанияның кейбір қалалары, Армения, Каспий, Хорезм, Бұхара, Самарқанд, Ферғана, Тараз, Түркістанның кейбір қалалары да оған қарасты», – деп жазған. Сонымен қатар, қаланың өзіндік байлықтары мен ерекшеліктері жайында басқа да талай деректер барлығын айта тұра, тарихшылардан да басқа парсы тілді ақындар ғасырлар бойы Тараз қаласының әйгілі дүниелерін өз өлеңдеріне арқау еткені бар.

                                                                                                                                                                                                                                             Ақ жол. – 2015. – 6 қазан. – 9 б.


 

Тараздың теңге сарайы

Тараздың теңге сарайы

 15 қараша — Валюта күні. Төл теңгеміздің шығу тарихы да тым ертеде жатыр. Ал көне шаһар Тараздағы алғашқы монеталар 1002 жылдары шыға бастаған. 

 Бүгінгі күндері Тараздың тіршілігіне зер салсаңыз, күннен- күнге түрленіп, әртүрлі ғимараттар бой көтеріп, ауқымы кеңейіп бара жатқанын аңғарасыз. Елдігімізді айқындайтын Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесі жоғары деңгейде өткеніне халық куә. «Болар істің басына, жақсы келер қасына» дегендей, көптеген игі істерді жұрт болып жұмылып, атсалысқан жайсаң жандарға Тараз тұрғындары дән риза.

Жамбыл облысының құрылған уақытынан бастап қазірге дейін басқарып келген басшылары туралы мәліметтерден көзі қарақты кісілер хабардар болуы мүмкін. Ал біз бүгінгі  мақалада осы тарихи қаламыздың аймағында осыдан мың жыл (1000) бұрын кімдер билік жүргізді, олардың басқарған уақыты мен есімі жазылған монеталар туралы ғылыми деректерге назар аудармақпыз.

В. В. Бартольд, А. Н. Бернштам, Т. Н. Сенигова, Г. И. Пацевич сияқты белгілі ғалымдардың Қазақ хандығы тұсындағы XV ғасырда Ежелгі Тараз туралы жинақтаған зерттеулері мен ғылыми жаңалықтарын халыққа жариялап жеткізу — осы салада жүрген біздердің қызметтік міндетіміз. Көне жазба деректер Тараз қаласы маңында ме- кендеген сақ-үйсін кезеңінен бастап қыпшақ-қазақ кезеніне дейінгі ежелгі тұрғындардың мәдени тарихын. халықтың этникалық саяси дамуының жүйелілігін көрсетеді. Кеңес үкіметі тұсындағы М. Е. Массон, А. Н. Бернштам, қазақ ғалымы Ә. Х. Марғұлан, К. А. Акишев, К. М. Байпаков, тағы басқа авторлардың Талас аңғары мен Жетісудын ежелгі аумақтары туралы бірқатар еңбектері бар.

 Батыс Түрік мемлекеті құрамына қосылу кезінде  Тараз тек Талас өңірінде ғана емес, бүкіл Жетісуда да ірі экономикалық орталықтардың бірі ретінде

танымал болған. Бұған  дәлел — Түркеш қаганының атауы бар көптеген тиындардын табылуы. Сондай-ақ  калада парсы және араб тілінде сөйлеген әртүрлі елдерден келген көпестердің сауда-саттық жасағаны туралы деректер де кездеседі. Қарахандар билігі кезінде де Тараз бұрынғыша еш өзгеріссіз ірі сауда мен саяси орталығы болып қала берді. М. Е. Массон, О. И. Смирнов, А. Н. Бернштам, М. А. Бубнов, А. К. Марков, М. Н. Федоров, О. Прицак зерттеген деректердегі монеталар Тараздағы теңге сарайында 1002 — 1173 жылдар аралығында жоғарғы және бағынышты билеушілердің атынан шығарылып келгендігін айғақтайды. Мысалы, мұнда 1004 — 1005 жылдары Мұхаммад ибн Алидың бауыры Илек Насрдың атынан монеталар шығарылған. Сосын 1006-1007 жылдары Тараз қаласы оның басқа інісі Наср Ахмад ибн Алидың билігіне өтеді, 1008-1009 жылдары Наср қайтыс болғаннан кейін Таразда қайтадан Мұхаммед ибн Алидың атынан монеталар шығарылған. Бұл уақыттарда олардың үлкен ағасы Туған-хан Жетісудың билеушісі болатын. Ахмад Мұхаммадтың қазасынан кейін билік лауазымын Арслан-хан қабылдап, ол 1024-1025 жылдары мемлекетті басқарды, бұған Тараздан табылған соның атынан шығарылған монеталар куә бола алады. 1013-1025 жылдары Тараз, Бұқара, Шаш, Самарқандтың бағынышты билеушісі болған оның кіші інісі Мансур ибн Алидың атынан шыққан монеталар да бар. 1026-1027 жылдары Жетісудағы Туған-ханнан Түркістанның билеушісі Кадыр-хан Юсуф ығысып шығады.

Қадыр-хан қайтыс болғаннан кейін (1032 ж.) Түркістан мен Жетісуды оның үлкен ұлы Арслан-ханның лауазымын қабылдаған Сүлеймен болатын. Екінші ұлы  Яған-тегін Мұхаммед Боғра-ханның лауазымын қабылдап, Талас пен Испиджабта билік жүргізді, одан кейін Шашта билік орнатты. 1039-1053 жылдары Таразда оның атынан монеталар соғылып шығарылған. Содан кейінгі кезеңде Яған-тегін билік басына келген уақытта Тараз қаласы үлкен сауда орталығына айналды, ал билеушінің өзі болса, Қараханид мемлекетінің билігін қолға алуға ұмтылды. 1056 жылы басталған соғыста үлкен ағасы Арслан-ханмен бірге 15 айдан аса уақыт Тараз қаласын Қараханид мемлекетінің астанасы ретінде ұстап тұрды. Көмбеден шыққан теңгелер Яған-тегін өмірінің соңғы жылдары Таразда 1030-1075 жж. Халифа әл — Қаймның атынан монета шығарғандығын көрсетеді. Яған-тегін қайтыс болғаннан кейін Жетісу жері оның баласы Ибрагимнің иелігіне өтіп, кейіннен 1059-1075 жылдары Тоғрұл Қара-хан Юсуф билігіне көшті. Тараз қаласына 1074-1075 жылдары Тамғач-хакан Хасан ион Сүлеймен билік басына келіп өз атынан теңге басып шығарған және 1069-1070 жылдары «Құтадғу біліг» атты поэма соған арналып жазылған болатын. 1076-1077 жылдары Тогрұл өмірден өткеннен соң, қалада оның баласы Қара-тегіннің атынан теңге шығарыла бастады, одан кейін 1094  жылға дейін 20 жыл бойы Халиф әл-Қаймның орнына келген Халиф әл-Муктади Боғра-ханның атынан монеталар шығып отырды. Мұхаммед Боғра-ханның немересі Омар Қадыр-хан Джибраил Самарқанд пен Бұқараны жаулап алғаннан кейін Тараз қаласында 1102 жылға дейін билікте отырды. Б. В. Луниныйдың жариялаған нумизматикалық деректеріне қарасаңыз, Тараз қаласында теңге шығару үрдісі 1173 жылға дейін үздіксіз жалғасып келгендігін дәлелдейді. 1269 жылы Талас өзенінің жағасында өткен Шағатайлардың құрылтайында Талас облысын басқаруды Қайдудың билігіне беру туралы шешім ұйғарылды. Таразда Қайдудың  қолшоқпарлары Бұқа-Темірдің (1272-1291 жж.) және Дуваханның (1291-1306 жж) монеталарының болуы — 30 жылдан аса уақыт қаланың өз алдына тәуелсіз дербес ел болып қалыптасқандығын көрсетеді. 1301 жылы Қайду қайтыс болғаннан кейін Тараз қаласы оның баласы Чапардың қарамағына өтті. Ал 1305 жылы төменгі Талас жерінің билігі Қайдудың үлкен ұлы Шахтың билігінде болып, ол бұл аймаққа сол кездің өзінде-ақ өзінің «Алтын Орда» ордасын орналастырып үлгерген болатын. Екі ағайындылар арасындағы жиі болған қақтығыстардың кесірінен Талас жазығындағы қалалар қайтадан күйреп, тонала бастады. 1307 жылы шағатайлық ханзадалар бұрынғы Қайду мемлекетін талқандап қиратты. «Алтын Ор- даны» жермен-жексен етіп ыдыратып жіберді. 1310-1318 жылдары Есен-Бұға таққа отырған кезде Қайду мемлекетінің көп жерлері Шағатайлардың жері болды.

Тараз қаласында 1311-1312 жылдары қатты металдан (аэнопиграфический) жасалған теңгелердің шығарылуы сол кезеңдерде осы өлкенің тұрғындарының арасында өзара алауыздық тартыстар болғандығын көрсетеді. Осындай тартыстардың кесірінен керек десеңіз Есен-Бұғаның ордасының өзі тасталқан болған. Ары қарайғы деректерде 1316 жылы Есен-Бұға Тараз қаласына дейін келгендігі айтылады. 1318 жылы Есен-Бұға өмірден өткеннен кейін, билік оның баласы Кебектің қолына өтіп, қалада соның атынан теңге (монета) шығарылды. 1326 жылы Кебектің өлімінен кейін, Тараз қаласын оның інісі Тармашырын басқарды. 1326-1334 жылдар аралығында соның атынан теңге басып шығарылып отырылған.

Әл-Омаридің (1348 жылы қайтыс болған) Мауераннахр мен Алмалыққа дейінгі бағытты сипаттаған кезінде Тараз қаласын Түркістан облысының аумағында негізі қаланған Янги деп көрсетеді, бұл екі қала бір-бірінен 1 фарсах ара қашықтықта орналасқан деп жазады. 1434 жылы Жетісу билігі шағатай ұлысының мұрагер ұрпағы Есен-Бұғаның қарамағына өтеді. Соның кезінде Шу-Талас өзенінің солтүстік- шығысында Керей мен Жәнібектің басшылығымен 200 000-ға жуық қазақтар қоныстанған болатын. Мұхаммед Хайдар XVI ғасырдың 20-шы жылдары Талас жазығындағы қалалар туралы былай деп жазады: «Янгы — бұл Моғолстандағы белгілі мекен, Мауераннахрда Янгыдан келген көптеген кісілер бар, олардың барлығын Янгылын деп атайды. Янгы деп аталатын алқап белдеуінде көптеген қалалардың. мұнаралар мен медреселердін орындары бар, солардын ішіндегі өзге қалалардан бөлек Янгы қаласы жақсы сақталып қалған. Янгы деп отырған қаламыз-Тараз қаласының «моңғолша» атауы болуы әбден мүмкін» деп жазады.

Бертін келе 1512 жылы Талас пен Сайрам жерінде қазақтың Қасым ханы билік құрды. Мұхаммед Хайдардың мәліметінше, қазақ халқының саны сол кездері миллионға (I 000 000) жуық,  ал Қасым ханда 300 000-ға дейін жауынгер болған. 1537 жылы Убайдаллах- Шейбанид қазақтар туралы «қаптаған үлкен жауынгерлер тобымен Сайрам өзенінің жағасына жылжып келеді» деп сипаттаған. Ал 1755 жылы Жетісуда өзінің бұрынғы 1815-1858 жылдары Талас жазығынын барлық жері Қоқан хандығының билігіне өте бастады. Кейінірек Тараздың маңында монументалды архитектуралық құрылыстар салынып, төбесінде күмбезі бар шығыс түріндегі моншалар, күрделі суландыру жүйесі жолға қойыла бастады. Мысалы, 1856 жылы Исламды насихаттаушылар XII ғасырда салынған Қарахан кесенесі туралы аңыздарды пайдалана отырып, керемет ескерткіштің орнына ішінде баспалдағы және екі мұнарасы, күмбезі бар жаңа кесене тұрғызды. Бұл жаңа кесене «Әулие-ата» деген ежелгі атауын сақтап қалды, кейіннен қала осы атаумен аталды. 1864 жылғы 4 маусымдағы Патша Үкіметінің әскерлері жаулап алғаннан кейін Әулие-ата қаласы Сырдария облысының уездік қаласы ретінде бірікті. 1938 жылы қазақтың ұлы ақыны Жамбылдың атымен Джамбул аталды. Ал 1997 жылы 8 қаңтарда ҚР Президенті Жарлығымен ежелгі аты қайтарылып, Тараз аталды. Осы келтірілген тарихи деректер мен ғылыми дәйектер Тараздың терең тарихын танытып, мазмұндылығын анықтауға өлшем бола алады.

    Нұрхат Серікбаев,

Жамбыл облысы әкімдігінің мәдениет,

мұрағаттар және құжаттама басқармасының

«Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына

келтіру дирекциясы» КММ директорының орынбасары

                                                                                                                                                                                                Жамбыл — Тараз. — 2015. — 11 қараша(№46). — 5 бет.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

Жауынгер, жазушы Кемел Тоқаев қаламының қарымы Жамбыл өңірі тарихында

Жауынгер, жазушы Кемел Тоқаев қаламының қарымы Жамбыл өңірі тарихында

          Жазуға кіріспес бұрын Кемел аға Тоқаевтың өмірбаянына үңілдім. Талдықорған облысының Қаратал ауданына қарасты Кәлпе ауылында 1923 жылы 2 қазанда дүниеге келген жампоз екінші дүниежүзілік соғыстың жауынгері атанып та үлгеріпті. Соғыс 1941 жылы басталды десек, жиырмаға толар—толмас шағында кейіпкеріміздің №226-шы атқыштар дивизиясы сапында, одан кейін 7-ші гвардиялық танк полкінің құрамында Сталинград, Белоруссия, Украина майдандарына қатысқанын білеміз. Қатысып қана қоймаған, ерлікпен соғысқан. Сөйтіп Ұлы Отан соғысының I және II дәрежелі ордендерімен және «Ерлігі үшін» медалімен екі дүркін марапатталған. Соғыстан оралған жауынгер білім майданында да бақ сынап, Алматыдағы С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін 1948 жылы ойдағыдай бітіріп шығады. Біз танысқан өмірбаянда болашақ қаламгердің жоғары оқу орнынан кейінгі қызметі «Лениншіл жас», «Қазақстан пионері», «Социалистік Қазақстан» газеттерінің редакцияларында өтті деп жазылған. Ал 1966-1977 жылдар аралығында  «Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі ведомостары» деп аталатын ресми басылымының бас редакторлығы қызметін атқарып, одан кейінгі ғұмырында Қазақстан Жазушылар одағының әдеби кеңесшісі болды делінген. Бірақ қаламгердің өмірбаяндарын жалықпай жинай отырып, оның 1948 жылы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде де тілші боп еңбек еткені туралы деректі таптым. Іздегенім де осы болатын. Өйткені соғыс жылдары Жамбыл қаласының тұрғындарын дүрліктіріп, үрейін ұшырған «Қара мысық» жайлы хикаяны бозбала кезімде басқа емес, тура осы Кемел аға Тоқаевтың кітабынан қызыға оқыған болатынмын.

 «ҚАРА МЫСЫҚ» ОҚИҒАСЫ                                                                                          

Ұмытпасам жинақтың аты «Тасқын» болатын. Кемел ағаны «шым-шытырық оқиғалы шығармалардың шебері» деген атақ пен даңқа бөлеген хикаятының бірі де, міне, осы «Қара мысық», яғни «Көшкен үйдің қонысы қайда?» деп аталатын көркем дүниесі еді.
Болашақ шығармасына жағрапиялық тұрғыдан алтын арқау болған хикаятының өмірге келуіне жазушының Жамбыл қаласында басталған ең алғашқы еңбек жолының да әсер етуі мүмкін. Хикаятында қала атын шартты түрде Н. қаласы деп жазудың орнына «Жамбыл қаласы» деп көрсетуі – қаламгердің осы өңірде өткен жыл, жыл жарым уақытын қатты бағалайтынын да білдірсе керек. Шығарма басындағы «Соғыс лебі алыстағы бұл тыныш қалаға да жеткен тәрізді. Көшеде жүрушілер сирек, еркек аз…» немесе «Күн жексенбі еді. Тұрғын халық жексенбіні «саудагерлер күні», «базарлы күн» деп атайды. Алыпсатарлар Ташкенттен тасыған жемістерін жаймаға салып, көкбазарды бір қыздырып кететіні бар» деген сөйлемдерді оқып отырып «Бұл қай қала болды екен?» деп ойлаған оқырман көп кешікпей «Жамбыл қаласына келгелі бері айдан асса да, Евдокия Кириловна осындай жабырқау мінезінен танбады», «Сергиенко өзінің телеграммасында қызы мен әйелінің 42-жылдың он екінші январь күні Жамбыл станциясына жеткеніне сендірген», «Атшабар базарының маңында және қаланың оңтүстік-шығыс бетінде жолдан шеткері жатқан үйлер бар» деп келетін сөйлемге кез болады. Дәлірек айтсақ, сол тұстағы ел аузындағы қорқынышты әңгімеге айналып, ағайынды жазушылар Аркадий және Георгий Александрович Вайнерлердің «Қайырымдылық дәуірі» («Эра милосердия») хикаяты мен кинорежиссер, актер Станислав Говорухиннің әйгілі «Кездесу орнын өзгертуге болмайды» («Место встречи изменить нельзя») деп аталатын көп сериялы шытырман оқиғалы фильмінің сюжеттеріне арқау болған «Қара мысық» оқиғасының Мәскеуде ғана емес, бір кездегі Жамбыл қаласында да болғанын біліп, таңдана түседі. Жазушы хикаятының кей тұстарында «Ежелеп, көз талдыра отырып, оқығандағы ұққаны – бір полковник Әулиеатаға қоныс аударған семьясының тағдырын біліп беруді сұрайды екен» деп, қаланың ежелгі тарихи атауын да еске сап қояды. Шығармада Жамбыл өңірінің жағрапиялық көрінісі оқиға өрісі ұзарған сайын кеңінен суреттеле береді. Мысалы, «– Сейілбек, мен бұлай ойламаған едім. Ең алдымен оның Шолақтауға барғанына таңданам. Әрине, ол бір мақсатты көздеген» деген диалог пен «Саудагер Абуллаходжаевтың Шу станциясындағы жылпос әрекетін Жанғабылов кейін білді» деген сөйлем соның айғағы. Диалогта аталған Шолақтауыңыз қазіргі Қаратау қаласы.

Шым-шытырық оқиғаларға толы шығармаларын қызыға оқи отырып қаламгер Кемел Тоқаевты қазақ әдебиетінің классигі Сәкен Сейфуллиннің «Бандыны қуған Хамитынан» кейінгі шытырман оқиғалы әңгіме, хикаяттардың шебері екенін мойындайсың. Оның кеңес чекистерінің өмірі мен қызметіне арналған көптеген шығармалары Қазақстан Жазушылар одағы мен Қазақ КСР Ішкі істер министрлігі жариялаған әдеби бәйгелерде бірінші бәйге алып, төрт мәрте лауреат атанғанына қызығасың. Хикаяттармен бірге «Қызыл комиссар», «Қылмыскер кім?» және «Сиқырлы сырлар» атты пьесалар жазған еңбекқорлығына да тәнті боласың. 1954 жылы Алматыдағы ҚМКӘБ баспасынан шыққан «Жұлдызды жорық» әңгімелер жинағынан бастап «Болашақ туралы ойлар», «Түнде атылған оқ», «Тасқын», «Арнаулы тапсырма», «Сарғабанда болған оқиға», «Таңбалы алтын», «Соңғы соққы», «Солдат соғысқа кетті», «Ұясынан безген құс» атты кітаптары қазақ және орыс тілдерінде миллиондаған таралыммен жарық көргеніне сүйсінесің. Еңбегі еш болмай көзі тірісінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен КСРО Ішкі істер министрлігінің Құрмет грамотасымен марапатталғанына тәубе дейсің.

 КИНОРЕЦЕНЗИЯШЫ КЕМЕЛ ТОҚАЕВ

Енді архив материалдарына жүгінейік. Өткен ғасырдың 40-шы жылдары сталиндік жеке басқа табынушылық саясатының салдарынан Жамбыл облыстық бүгінгі «Ақ жол» газеті «Сталиндік жол» деп аталған. Соғыстан дін аман оралып, жоғары оқу орнын тәмамдап, шығармашылық еңбек жолын жаңа бастаған журналист Кемел Тоқаевтың «Жас гвардия» деп аталатын кинорецензиясы біз айтып отырған газеттің 1948 жылғы 24 октябрьдегі нөміріне (№213 (2524) жарияланыпты. Жазушы мұрасын іздеген мыңболғырлар үшін аса құнды дерек екенін ескере отырып, мақаланы қаз-қалпында жариялауға тырыстық.

 «ЖАС ГВАРДИЯ»

1942 жыл. Краснодон. Шахтерлердің шағын поселкесі. Жаздың шуақты күні. Әр жерде қалқыған ақша бұлттар көрінеді. Поселкені баса өткен сым тартқан ұзын бағаналардың бойымен ақ көйлек киген екі қыз жүгіріп келеді. Екі қыздың қатарласа жүгіруі – қанатын жаңа жайып, ұшу сапарына шыққан аққу тәрізді. Олар арық жағасындағы гүл теріп жүрген жолдастарына келеді. Ульяна бастаған бір топ 10-кластың қыздары дала еркесі – өзен бойында гүлдер теріп, арық жағасына барып отырады. Олардың әңгімесі өзінің сүйікті мектебі туралы.

Неміс самолеттері моторының даусы әлсін-әлсін естіледі. Бұл алдағы сұрапыл күндердің болатындығын көрсеткендей. Осы кезде шаң-түтіні араласып, аспанға атылған бір заттың қопарылған дыбысы естілді. Гүл теріп жүрген қыздар қайта жүгіріп келгенде ең алдымен бұзылған шахтаны және тылға көшуге асығып, астан-кестең болып жатқан адамдарды көреді.

Міне, Александр Фадеевтің романы бойынша түсірілген «Жас гвардия» кино-романы осылай басталды. Кино-роман Краснодонның шахтерлар поселкесіндегі комсомолдың подпольялық ұйымына қатысушы «Жасгвардеецтердің» немістерге қарсы жұмысын көрсетеді, табандылықпен жүргізген күрес жолдарын баяндайды.
Отан соғысындағы жас совет патриоттары ерліктің, батырлықтың тамаша үлгілерін көрсетті, мәңгі өшпес даңққа бөленді. Александр Матросов, Зоя Космодемьянская, Лиза Чайкина, Әлия Молдағұлова, Мәншүк (Мәнсия) Мамедованың есімдері әрбір совет адамына белгілі, жақын. Сол сияқты артына мәңгі өшпес із қалдырған Краснодонның «Жасгвардеецтері» Олег Кошевой, Ульяна Громова, Люба Шевцова, Сергей Тюленин, Иван Земнюховтың ерлік істеріне совет халқы ерекше сүйсініп, оларды мәңгі есінде сақтайды.

Ленин-Сталин партиясы тәрбиелеп өсірген жас совет патриоттарының Отан соғысындағы өжеттік, батырлық, тапқырлық істерін және олардың рухани күшінің жоғарылығын көрсетуге бағытталған талай өлеңдер, дастандар, әңгімелер, повестер жазылды. Соның ішіндегі ең көрнектілерінің бірі – Краснодонның «Жасгвардеецтері» туралы жазылған Фадеевтің «Жас гвардия» атты романы болды. Фадеев өзінің романында комсомолдың подпольялық ұйымына қатысушы жастардың ерлік істерінің, олардың Советтік Отанына шексіз берілген образын шебер көрсете білді.

Бірақ, Фадеевтің романы кемшіліктен де құр емес еді. Романға жазылған сында Қызыл Армияның қаһармандық ерлік істерінің үстірт көрсетілгендігі және немістердің зұлымдығын, бейбіт халықты азапқа салған зорлығын көрсетудің орнына олардың хайуандық істерін суреттеуге көбірек орын берілгендігі, әсіресе, комсомолдың подпольялық ұйымына большевиктік партияның басшылық рөлі көрсетілмегендігі айтылған еді. Кино-романның сценарийін жазушы Сергей Грасимов бұл кемшіліктерді қайталамайды, ол романның оқиға желісін сақтай отырып, немістердің бейбіт халыққа істеген зорлығын және Отан соғысындағы большевиктер партиясының басшылық рөлін айқын көрсетеді. Мұны экраннан айқын көруге болады.

Облыстық партия комитетінің секретары Проценко жау қалаға келгенде, ендігі жұмыс саласын соғыс талабына сай жүргізу керек екендігін, сондықтан халықтың патриоттық қозғалысын ұйымдастыру керек екендігін өзінің серіктеріне айтады, алдағы халықтық қозғалыстың жоспарын жасайды, подпольяда қалатын адамдарға нұсқаулар береді, жергілікті халықтың партизандық қозғалысқа жаппай қатысуын көздейді. Осы кезде комсомол мүшесі Люба Шевцова Проценкоға келіп, өзін подпольялық ұйымда қалдыруын өтінеді. Проценко Любаға жұмыстың ауыр жағдайда жүргізілетіндігін, сондықтан қиыншылықта төзімділік, қысылшаң жағдайда – ұстамдылық, арбасуда – тапқырлық, шайқасуда – батырлық керек екендігін түсіндіреді. Люба Проценконың аталық қамқорлық кеңесіне риза болады.

Проценко өзінің көмекшілері арқылы комсомолдың подпольялық ұйымына үнемі басшылық етіп отырады. Валько (артист Бондарчук) Люба Шевцоваға шахтерлардың поселкесінде комсомолдардың подпольялық ұйымын құру туралы партия ұйымының нұсқауын тапсырады, подпольялық жұмысқа басшылық етуді Горький мектебінің оқушысы Олег Кошевойға тапсырғанын айтады. Сөйтіп фильмнің алғашқы көрінісінің өзі-ақ большевиктер партиясының халықты тылға көшіруді ұйымдастыруға, партизандар ұйымына, комсомолдың подпольялық ұйымына үнемі басшылық етіп отырғандығын айқын көрсетеді.

Неміс басқыншылары поселкеге басып кірген күні-ақ комсомол-жастар оларға қарсы аянбай күресу керек екендігін жақсы түсінеді. Неміс басқыншыларының поселкеге кірген күннің кешінде Сергей Тюленин өзінің бойына біткен өжеттік батылдығымен немістердің штабы орналасқан үйді өртейді. Сергей Тюлениннің ерлік ісі ертеңіне барлық достарына аян болады. Достары Сергейдің бұл өжеттік ісіне ортақ екенін білдіріп қуанса да, бірақ оған таңданбайды. Өйткені, олардың әрқайсысы неміс басқыншыларымен тек осылай күресу керек деп біледі. Мұнан кейін фильм – «Жасгвардеец» атанған комсомолдың подпольялық ұйымының жұмысын толық көрсетеді. Люба Проценконың нұсқауын жеткізгеннен кейін «Жасгвардеецтер» немістерге қарсы күресінің жоспарын белгілейді. Ең алдымен подпольялық ұйым штабындағы адамдарды іріктеп алу керектігі туралы Проценконың тікелей нұсқауын орындайды. Сенімсіздік білдірген Стаховичті (кейіннен «Жасгвардеецтердің» подпольялық ұйымының немістерге әйгілі болуы Стаховичтің сатылғандығынан болды) подпольялық ұйымының штабынан шығарады. Сөйтіп, штаб-тұтқындары босатуды, неміс складтарын, қоймаларын өртеуді өзінің керекті міндеті етіп алға қояды.

Ленин-Сталин партиясы тәрбиелеп өсірген совет жастарының социалистік Отанға жан-тәнімен берілгендігін, жауға деген өшпенділігін, опасыздарға мейірімсіздігін, рухани күшінің жоғары екенін Сергей Тюлениннің азғын Игнат Фоминді өлтіру керектігі туралы айтқан мына сөзінен де айқын көруге болады:

– «Мен оны өлтіруді ұсынамын. Және штабтың бұл істі маған тапсыруын өтінемін, неге десең, мен оны бәрібір өлтіремін…» – дейді.

Жас гвардия» кино-романы совет жастарының ерлік істерін көрсетіп қана қоймайды. Сонымен бірге неміс басқыншыларына қарсы күрестегі бүкіл совет халқының батырлық істерін сипаттайды. Күреске аттанған халықтың жүрегі – Москва, Сталин болады. Олар Октябрь революциясының 25 жылдық мерекесі күні сөйлеген көсеміміз Сталиннің данышпандық сөзін естіп зор қуанышқа бөленеді. Көсем сөзі подполья ұйымында жастарды, партизандық қозғалысқа қатысушы совет адамдарын күреске бұрынғыдан да гөрі жігерлендіре түседі.

Кино-роман «Жасгвардеецтердің» подпольядағы жұмысын, ерлік күресін бүкіл халықтық қозғалыспен ұштастырып отырады; оларды неміс басқыншыларына қарсы соғыстағы совет халқының жауынгер отрядының бір бөлігі етіп көрсетеді. Фильм партизандық қозғалыстың өрлеуін, «Жасгвардеецтердің» өжеттік қимылын көрсетумен қатар, неміс басқыншыларының бейбіт халыққа көрсеткен азабын, жазықсыз адамдарды өлтірген жауыздық істерін аз ғана көріністермен көңілге қонымды етіп береді.
Сол сияқты фильм мінез жағынан бір-біріне ұқсамайтын жастардың Отан бостандығы жолында ұйымшылдықпен бір кісідей жұмыс істегенін айқын көрсетеді. Мәселен, Олег – ұстамды, Уля – сөзге сараң, іске бейім, Люба – бір сырлы, сегіз қырлы, Сергей – өжет, Иван – ойшыл, Жора – қызуқанды болып көрсетіледі. Мұндай мінез жағынан алуан түрлі албырт жас жүректің бір тұтас болып бірігуі -өз Отанын шексіз сүйетіндігінің нәтижесі болып көрінеді.

«Жас гвардия» кино-романының жемісті болып шығуына оған қатысқан жас артистердің айтарлықтай еңбек сіңіргендігін, әсіресе постановкасын қоюшы Грасимовтың «Жасгвардеецтердің» образын жасаудағы зор жемісті қызметін ерекше атап өтуге болады. Герасимовтың бұл еңбегі Фадеев романының көшірмесі емес. Ол өз алдында, большевиктер партиясының басшылық рөлін айқын көрсетіп, «Жасгвардеецтердің» подпольялық жұмысын бүкілхалықтық партизандық қозғалысымен өте орынды ұштастырған.

«Жас гвардия» кино-романы комсомолдың 30 жасқа толу мерекесі алдындағы зор табыс және тамаша тарту болып табылады.

К. Тоқаев,

М. Орманбеков».

Газеттің осы нөміріне жауапты редактор ретінде Ғайса Сармурзин қол қойыпты. Еліміздегі қазақ баспасөзі үшін қадірлі журналист, жазушы Ғайса Сармурзин 1943-1959 жылдары Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінің редакторы болған. Өмірден 83 жасында өткен Ғайсекең ол кезде 44 жаста екен. Өмірдің тар жол, тайғақ кешуінен өткен тағдырлы қаламгердің «Өнеге», «Мейірім», «Өмір сабақтары» атты кітаптары жарық көргені белгілі. Ол қазақ өнерінің тарихы үшін де елеулі еңбек сіңірген. Мысалы, Ғ. Сармурзиннің орындауында Абайдың «Торы жорға», «Май түні» күйлерін 1984 жылы өнер зерттеуші У. Бекенов жазып алып, нотаға түсірген. 1985 жылы «Мәдениет және тұрмыс» журналының 8-нөміріне Ғ. Сармурзиннің «Абайдың күйі» атты мақаласы жарияланған. Міне, осы ардақты қаламгер соғыс сойқанын өз көзімен көріп, оқ пен оттың ортасынан аман-есен оралған 25 жастағы тілші Кемел Тоқаевтың «Жас гвардия» фильмі туралы сол кездегі кеңестік идеологияның саяси көзқарасы тұрғысынан жазылған кинорецензиясына қол қойып, оның болашақ шығармашылығына ақ жол тілепті.
Біз Кемел Тоқаевтың жазу мәнерін, сөз қолдану тәсілін осы газетте жарық көрген басқа жазбаларымен салыстыра отырып оқыған кезімізде кинорецензия астындағы қосалқы автор ретінде көрсетілген «М. Орманбеков» деген автордың шығармаға еш қатысы жоқ екенін байқадық. Оның үстіне газетте көп жыл қызмет істегендерге қосалқы авторлар «құпиясы» жақсы таныс. Өйткені журналистер ортасында мақаласына әріптесінің аты-жөнін қосу дәстүрі бар. Негізгі автордың аты-жөні бірінші тұратыны да белгілі. Мұнда да редакцияның сол ішкі дәстүрі сақталған сияқты. Сондықтан, бұл кинорецензияны Кемел Тоқаевтың қолымен жазылған шығарма деп санауға әбден болады. Біздің бұл пікірімізді оның өзі ғана қол қойып жариялаған келесі кинорецензиясы дәлелдей түседі. Ендеше, болашақ қарымды қаламгер Кемел Тоқаевтың 1948 жылы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде жарияланған «Алыстағы қалыңдық» деп аталатын кинорецензиясын «Жас гвардиясымен» салыстыра отырып оқиық.

 «АЛЫСТАҒЫ ҚАЛЫҢДЫҚ»

Пойыз зымырап келеді. Күн шұғыласына бөленген байтақ-кең дала, дөң-төбе, бау-бақшалар бірінен соң бірі көрініп, кейін қалып барады. Жұмсақ вагонның кішкене бөлмесінде майданнан қайтқан екі дос – түркмен жігіті Керім мен Дон жігіті Захар келе жатыр. Көп жыл түзде жүріп, ауылын әбден сағынған Керім сағатына қарап: «Захар, 25 минуттан кейін біз Түркменияда боламыз» деді. Бірақ, оның бұл сөзін Захар естіген жоқ, оның көзі ілініп кеткен еді. Ол түсінде майдандағы болған уақыйғаның бір қызықты, естен қалмас көрінісін көрді.

…Қыс. Орман іші. Советтік түркмениядан келген делегаттар майдандағы солдаттарға сыйлық әкеледі. Жас колхозшы қыз Гюзель Захарға ауыздығымен алысқан «қамыс құлақ, бөкен қабақ» арғымақты ұсынады. Бұл атты ауыл адамдары майданның ең батыр жігітіне бер деп Гюзельге тапсырған еді.

Міне, «Алыстағы қалыңдық» атты комедиялық көркем суретті фильм осылай басталады. Онда Захар мен Түркмен қызы Гюзельдің арасындағы өмірлік достық, өшпес махаббат осылай өріс алады.

Жеңіспен қайтқан достарды ауыл асыға күтеді. Захарды тынық Доннан бірнеше мың километр жердегі өзінің сүйген қызы Гюзель күтеді. Захар келісімен сағынып күткен Гюзельдің үйіне бірден барғанда болар еді. Бірақ, футбол туралы радиорепортажды құмартып тыңдап отырған телеграфист осы кезде Гюзельдің телеграммасын ұмытып, Захарға бермейді. Захар Гюзельдің телеграммасын асығып күткен еді. Телеграмманы көрмеген соң, Захар ойға қажып, тынық Донға қайтадан кетпекші болады.

Бірақ, досы Керімнің көңілін қимай, оның ауылына келді. Колхозды ауыл жеңіспен қайтқан жігіттерді зор қуанышпен қарсы алады. Бұлардың келген жолдарына кілем төсеп, жұпар иісті гүлге бөлейді. Захар өз үйіндегідей, зор қошеметке бөленеді. Керімнің әкесі колхоз председателі Алтыаға Захардың «алдамшы» Гюзельді ұмытуы үшін Жамалды оған қосуға әрекет жасайды. Ол өзінің баласы Керімнің Жамалды сүйетінін білмейді. Сөйтіп, оқиғаның желісі шиеленісіп дами түседі. Керім Жамалды ойлайды. Захар Гюзельді сағынады. Осы кезде Керім «Захар Жамалға ғашық, екеуі бір-бірін сүйеді» деген жалған ойға келеді. Ежелгі достығын бұзбау үшін Ашхабадқа кетеді. Гюзельдің шешесі, колхоз председателі Айбиби республикалық ат жарысында Керім күткен оның аты бірінші орынға ие болады деген үмітте болды. Бұл колхозға Алтыағаның өзі Керімді көмекке жіберген еді. Айбиби Керімді жібергені үшін Алтыағаға риза болады.

Иппадром алаңы. Халық ағылып келіп жатыр. Осы алаңда көптен бері көріспеген екі дос Керім мен Захар кездеседі. Захар Керімнің Жамалды сүйетінін білмейтін еді. Нақ осы арада Керім Жамалды сүйетінін айтады. Бұған қуанып Захар: –Жамал да сені сүйеді дейді. Бұларға бір-бірінің жұмбақ сырын түсініскен Гюзель мен Жамал да келеді. Екі шабандоз Керім мен Захар ат ауыстырып мінеді.

Жарыс басталды. Бұлардың ат ауыстырып мінгенін трибунада отырған Алтыаға мен Айбиби түсінбейді. Бұл жұмбақ, жарыс басталғаннан кейін, Захар мен Гюзельдің, Жамал мен Керімнің қосылып шаттық ән шырқауымен шешіледі. Міне, фильмнің қысқаша мазмұны осындай.

Фильмнің тақырыбы және негізгі арқауы – туысқандық, достық, махаббат, жолдастық. Достық, махаббат тек жалаң түрінде алынып қоймайды, совет адамдарының саяси-моральдық бірлігімен, туысқандық достығымен тығыз байланыстырылып отырады. Захардың түркмен қызы-кілемші Гюзельге деген махаббаты және әке-шешесі немістердің қолынан қаза тапқан Леня мен Ваняның түркмен баларымен бір үйдің адамындай болып, шаттық көңілмен өсуі көп ұлтты совет халқының туысқандық достығын, бірлігін сипаттады.

Фильмнің көрушіге әсерлі көркем болып шығуына және оның мазмұндылығына сценарийін жазушы, пастоновканы қоюшы және басты кейіпкердің бейнесін жасаған артистер зор еңбек сіңірген. Совет адамдарының достығын, махаббатын, бірлігін оның мәдени тұрмысын ешбір қосымшасыз шындық, таза күйінде көрсеткен.

Фильмнің сценарийін жазушы Е.Помещиков, Н.Рожков, В.Шкловский жолдастар советтік Түркмениядағы қуанышты күндердің бірін жақсы бере алған. Басты кейіпкерлердің образын жасаған артистер: Аман Құлмамедов (колхоз председателі Алтыаға) Алты Қарлиев (Керім), В.Нещипленко (Захар), А. Овезова (колхоз председателі Айбиби), С. Қылышова (Гюзель), М. Шафигулина (Жамал) жолдастар өз рөлдерін жақсы меңгеріп, фильмнің жақсы болып шығуына үлкен көмек көрсеткен. Әсіресе артист Алты Карлиев пен М. Шафигулина жолдастар өте шебер ойнап, совет жастарына тән кіршіксіз достықты, сүйіспеншілікті көңілге қонымды етіп тамаша көрсеткен.

Қорытып айтқанда, «Алыстағы қалыңдық» атты кинокартина совет адамдарын советтік патриотизмге, достыққа баулып, үйрететін, Отанымыздың көркейіп, гүлдене беруі үшін аянбай, қажырлылықпен еңбек етуге жұмылдыратын фильм. Қала халқы бұл фильмді зор ынтамен көруде.

К.Тоқаев».

«Сталиндік жол» газеті Кемел Тоқаевтың бұл кинорецензиясын 1948 жылы 18 август күнгі нөмірінде (№164 (2479) жариялапты. Газетке жауапты редактордың орынбасары Т. Оңғарбаев қол қойған. Біз әуестік жеңіп кино тарихы мен оқиғасын білу үшін оны тауып, көруге тырыстық. Соның нәтижесінде фильмнің режиссері Евгений Иванов-Барков екенін білдік. Жанры комедия, мелодрама, музыкалық фильм. Ашхабад киностудиясында 1948 жылы түсіріліп, премьерасы сол жылдың 2 тамызы күні Мәскеуде көрсетіліпті. Ал арада 16 күн өткенде фильм туралы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде кинорецензия жарияланып отыр. Міне, қаламгер қарымдылығы дегенде осындай мысалмен мақтану керек шығар.

Жалпы, жауынгер, журналист Кемел Тоқаев «Сталиндік жол» газетіндегі қызметінде жүргенде күнделікті жарық көруге тиісті шаруашылық мақалаларынан бөлек дүниелерді жазуға да көбірек көңіл бөлгені көрініп тұр. Мысалы, оның «Алыстағы қалыңдық» деп аталатын мына кинорецензиясы соның дәлелі. Болашақ жазушы өзін көркем туындыға жетелейтін жолды сол кезде-ақ тапқан сияқты. Сонымен бірге, біз оны қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының ғана жампозы емес, қазақ кинорецензиясының да алғашқы қарлығашы деп айта алады екенбіз. Біз мысалға келтірген екі мақала Кемел қаламгердің қай жанрда болмасын емін-еркін құлаш сермейтінін анық байқатып тұр.

 ТІЛШІ ПАРЫЗЫ

«Сталиндік жол» газетінен Кемел Тоқаевтың тағы бірнеше мақаласын таптық. Оның біреуі «Қазақ орта мектебінде орыс тілін оқытуға көңіл бөлінсін» деп аталады. Бұл, сірә, кеңес өкіметі одақтас республикаларға орыс тілін оқытып, үйретуді қатаң тапсырған саяси науқанның бір тұсы болса керек. Демек, «орыс тілін неғұрлым тез білсек, солғұрлым коммунизмге тезірек жетеміз» деген Хрущев саясаты Сталин кезеңінен-ақ басталғаны білініп тұр. Тілші мақаласын қаз-қалпында ұсынып отырмыз.

«Қазақ орта мектебінде орыс тілін оқытуға көңіл бөлінсін

 Биылғы оқу жылында республикамыздың онжылдық 5 мектебінің 8-9-10 кластарында математика, физика және физкультура пәндерін орыс тілінде жүргізу тәжірибесі қолданылып отыр. Бұл мектептердің ішінде біздің Жамбыл қаласының Жамбыл атындағы онжылдық мектебі де бар.

Жамбыл атындағы онжылдық мектеп – республикамыздың қазақ мектептерінің ішіндегі көрнекті мектептердің бірі. Бұдан екі жыл бұрын мектептің 8-9-10 кластарында оқитын оқушылардың саны небәрі 144 бала болса, быйылғы жаңа оқу жылында бұл кластарда оқитын оқушылардың саны 256-ға жетіп отыр. Қазір екі-екіден 8-9-10 кластар бар. Бұл кластардағы кейбір пәндер, мәселен химия, физика, математика сабақтары орыс тілінде жүргізілуде.

Оқу жылы басталғанда бұл пәндерден сабақ беретін мұғалімдерді іріктеп алу жағынан ерекше көңіл бөлінді. Физика-математика сабағының оқытушысы Әджиева, химия сабағының оқытушысы Кузнецова жолдастар оқушылардың сабақты орыс тілінде жіте түсінуіне ерекше көңіл бөледі.

Алғашқы күндерде мектеп оқушылары біраз қиыншылықтарға кездесті. Оқушылардың көпшілігі орыс тілін жіте білмейтін еді. Олар жазу тақтасының алдында есеп шығарып, формулаларды жазды. Бірақ, бұл есептің қандай жолмен шығарылып отырғандығын ауызша көңілдегісін айтып бере алмайтын еді.

Оқытушы Әджиева, Кузнецова жолдастар оқушыларға өткен пәндерді терең түсінуіне көп күш жұмсады. Оқушылардың өз ойын орыс тілінде айтуға көмектесіп отырды. Жаңа сабақ бастарда өткен тақырыптарды сұрап, кемшіліктерін үнемі түзетіп отырды.

Оқу жылының басталғанына, міне 2,5 айға жуық уақыт өтті. Қазір оқушылардың басым көпшілігі өткен тақырыптарды орыс тілінде жақсы айтып бере алатын дәрежеге жетіп отыр.

Физика-математика сабақтарының орыс тілінде жүргізілуі оқушылардың жақсы білім алуына көмектесіп отыр.

Алайда, мектепте оқушылардың орыс тілін жақсы меңгеруіне барлық мүмкіншіліктер толық қолданылмай отыр. Жоғары кластарда орыс тілі сабағы нашар жүргізіліп келеді. Мәселен, оқытушы Хаустова, Камаев жолдастар оқушылардың орыс тілін жіте үйренуіне көңіл бөлмейді. Олардың дұрыс сөйлеп, жаттығуына зер салмайды.

Сол сияқты, мектепте (директоры Ибрагимов жолдас) орыс тілін жіте түсінуге көмектесетін әдебиет үйірмелері ұйымдастырылмаған.

Бұл сияқты кемшіліктерді түзетуге, орыс тілін оқытуға қалалық оқу бөлімі, мектеп директоры ерекше көңіл бөлуі керек.

К. Тоқаев».

Ол кездегі «ұ» әрпінің беліндегі көлденең сызықша әріптің үстінде тұрады екен. Біз бүгінде «сол сияқты» деп жазсақ, ол кезде «сол сыйяқты» деп жазыпты. Сол кезеңнің басқа да ерекшеліктері мақаладан анық көрініп тұр. Болашақ жазушы Кемел Тоқаевтың тілші ретіндегі еңбегін танытатын тағы бір мақаласы «Қордайда егін жыйнау, астық тапсыру қарқыны неге баяу?» деп аталады. Бүгінде майдангерлерден қалған әрбір жәдігер, әрбір сөз қастерлі. Сондықтан Кемел Тоқаевтың қаламгерлік жолының ең алғашқы бастауларынан сыр шертетін бұл мақаланы да оқырмандар назарына қаз-қалпында ұсынайық.

«Қордайда егін жыйнау, астық тапсыру қарқыны неге баяу?

 Қордай ауданының еңбекшілері биыл егінді бітік өсірді. Колхозшылар бітік егінді дер кезінде шашпай-төкпей, ысырапсыз жыйнап алу үшін, мемлекетке астық тапсыру жоспарын мерзімінен бұрын орындап шығу үшін аянбай еңбек етті. Соның нәтижесінде ауданның бірқатар колхоздары мемлекет алдында бірінші парызы – астық тапсыру жоспарын мерзімінен бұрын орындап шықты. «Жаңатұрмыс» ауыл шаруашылық артелінің мүшелері (председателі Қожабергенов) мемлекетке жоспардан тыс көптеген астық өткізді.

Бірақ, ауданның көптеген колхоздарында егін жыйнау, мемлекетке астық тапсыру жұмыстарының қарқыны өте баяу болып отыр. Буденный атындағы ауыл шаруашылық артелі (председателі Береговой жолдас) мемлекетке астық тапсыру жоспарын небәрі 51 процент қана орындап отыр. Колхоз басшылары және ондағы партия ұйымы (секретары Красота жолдас) піскен егінді дер кезінде орып алып, тез бастыру, сөйтіп мемлекетке астық өткізу жоспарын мерзімінен бұрын орындап шығу жұмысына кәсіпшілікті әлі жұмылдыра алмай отыр. Соның салдарынан бірнеше ондаған гектардың егіні әлі күнге дейін орылған жоқ. Дән жел қағып ысырап болуда.

Сол сияқты «Талапты» (председателі Тәжиев жолдас) және Молотов атындағы (председателі Мейірманов жолдас) колхоздары да мемлекетке астық тапсыру жоспарын орындаған жоқ. Әсіресе, Талапты колхозында егін жыйнау, мемлекетке астық өткізу қарқыны өте баяу. Колхозда 59 коммунист бар. Бірақ, партия ұйымының секретары Бөлтіріков жолдас коммунистерді астық дайындау жұмысына жұмылдыра білмей отыр. Көптеген коммунистер шаруашылық жұмыстарына тікелей қатыспайды. Колхозда астық тапсыру жұмысына бар мүмкіншіліктер пайдаланылмайды. Соның салдарынан колхоз астық тапсыру жоспарын небәрі 80 процент қана орындады. Роза Люксембург атындағы колхозда да жағдай осындай.

Бұл колхоздарды егін ору, мемлекетке астық өткізу жұмыстарының нашар жүргізілуіне колхоз басшыларымен қатар, Үспенекі МТС-нің директоры Елисеев жолдас та жауапты.

МТС, колхоздарда егінді ору, бастырып беру жұмысын 25 күн ішінде аяқтауға міндеттенген еді. Бірақ, бұл алған міндеттемені бірде-бір колхозда орындамай отыр. Колхоздарда комбинаттардың көбі қарап тұрады, комбайынның жұмыс істегенінен қарап тұрғаны көп.

МТС-те еңбек тәртібі нашар. Комбайынды жөндеуге бөлінген адамдар жұмысын сапалы етіп өнімді істемейді. Соның салдарынан кейбір колхоздарда комбайындар 15-20 күн бойы жұмыс істемей бос қарап тұрған. Кейбір механиктер, мысалы, Нудга мен Елисеев дегендер комбайынды жөндемей, колхоздың астығын ұрлаған. Бұзылған комбайынды жөндеп іске қосуға МТС директоры Елисеев жолдас ешбір шара қолданбайды. Комбайындардың жөнді пайдаланылмауының салдарынан, көптеген колхоздарда піскен егін жыйналып алынбай ысырапқа ұшырауда. Молотов атындағы МТС 25 күнде орып бітіріп беруге міндеттеген болса екі айдың ішінде небәрі одан 400 гектар егін орған. Мұның себебін сұрағанымызда, Елисеев:

«МТС-тің күшін қазір егін жыйнаудан гөрі басқа жұмыстарға көбірек аударып жатырмыз, егін ору жұмысы өте баяу, біз жоспарымызды орындай алмаймыз, басқа жұмыстар МТС-ке пайдалырақ» деді.

Ауданның кейбір колхоздарын да бақылаудың жоқтығынан колхоз астығын ұрлаушыларға жол берілген. Мысалы, Сталин атындағы колхозда Лаахунов деген біреу колхоздың 15 центнер астарын ұрлап, оны 9,300 сомға сатқан. Осы колхоздағы партия ұйымының секретары Самақов жолдас Лаахуновтың қылмысты істерін біле тұрса да, оған дер кезінде шара қолданбаған және колхозшыларды егін жайлау, мемлекетке астық тапсыру сияқты аса маңызды істе жұмылдыра алмай отыр. Соның салдарынан колхоз мемлекетке астық тапсыру жоспарын небәрі 60 процент қана орындады.
Көптеген колхоздарда астық тапсыру қарқыны мүлде баяу. Панфилов атындағы ( председателі Пантузов, «Комос» (председателі Леведов жолдас) колхоздарында астық тапсыру жоспары небәрі 57 процент қана орындалып отыр. Сол сыяқты «Қаракемер» (председателі Тәжиев жолдас), «Күн батыс» (председателі Қошымбаев жолдас) колхоздарында және № 96 жылқы заводында (директоры Почитаилов жолдас) мемлекетке астық тапсыруға басшылық нашар. № 96 жылқы заводы астық тапсыру жоспарын небәрі 35 процент қана орындады.

Ауданның бірсыпыра колхоздарында егін ору, оны маялау, бастыру жұмысы жөнді ұйымдастырылмаған. «Комос» колхозында 250 гектар жердің егіні орылмаған. Орылған егіннің 20 проценті ғана маялаған. Сол сыяқты «Красный рысоров» колхозында орылған 131 гектар егіннің 21 гектары ғана маяланған. Сталин атындағы және «Путь к социализму» колхоздарында да жағдай осындай.

Ауданда бастырылған астықты жеткізу жұмысында көптеген олқылықтар бар. Ауданның машина-транспортты басқарушылары Дельнов, Анисимов жолдастар жүк машиналарын астық тасуға дайындамаған. 22 жүк машинаның небәрі 10-ы ғана жұмыс істейді. Көптеген машиналар бензиннің жоқтығынан және дұрыс жөнделмегендіктен жиі-жиі тоқтайды. № 96 жылқы заводының астық тиелген № 35-28 автомашинасы 10 сағат бойы далада бұзылып жүрмей тұрған.

Әрбір колхозда аудандық партия комитетінің басқа да басшы орындардың жіберген өкілдері бар. Бірақ, олардың кейбіреулері егін ору, мемлекетке астық тапсыру ісінде колхоз басшыларына, ондағы партия ұйымына нақты көмек көрсетпей жүр. Қарақоңыз ауыл советіндегі өкіл Інкәрбаев жолдас бірде-бір рет егін даласына, не қырман басына барып көрмеген, бақылау жүргізбеген.

Қордай аудандық партия комитеті мен аудандық совет атқару комитеті егінді ысырапсыз жыйнап алу, мемлекетке астық тапсыру жұмысын тез аяқтау жөнінде бірнеше рет құлаш-құлаш қаулылар алды. Бірақ, бұл қаулылардың орындалуын тексермейді, бақылау жүргізбейді. Олар Чапаев, Буденный атындағы колхоздарда егін жыйнаудың жайы туралы мәселе қарап қаулы алды. Бірақ, бұл колхоздарда егін ору, мемлекетке астық тапсыру жұмысының қарқыны көтерілген жоқ. Мұның бәрі де аудан басшыларының егін жыйнау, әсіресе астық дайындау ісіне тыңғылықты басшылық етпей отырғанын ыспаттайды.

К. Тоқаев».

 Міне, сонау қырқыншы жылдардағы сарғайған газет тігінділерін парақтап отырып тапқан дерегімізге келтірген дәйегіміз осы. Мұны біз – орденді жауынгер, қаламы қарымды жазушы Кемел Тоқаев өмірбаянының айтылмай қалған тұсындағы олқылықты толықтыруға әбден лайық жаңалық деп білеміз. Қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының болашақ шеберінің Жамбыл өңіріндегі тілшілік өмірін босқа өткізбегеніне, керісінше жазушылық кәсіптің әліппесін үйрену үшін ерінбей-жалықай ел ішін аралап, қалам қарымын қай жанр болмасын сынап көргеніне куә болдық.

Қаламгер боламын деген бүгінгі ұрпақ үйренер үлгі де осы.

Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

Ақ жол. – 2015. – 17 ақпан(№20). – 5 б.