Тараз гүлдене береді

xa0Тараздың тазалығы мен көгалдандырылып, көгеріштендірілуі қашанда облыс, қала басшылығының басты назарында. Бүгінде қаламыздың үлкен даңғылдары мен көшелерінің бойында, саябақтар мен гүлзарларда көктемгі көріктендіру жұмыстары қызу жүріп жатыр.

Осынау сауапты да жауапты жұмыстарды сапалы әрі уақтылы атқаруды «Жасыл ел – Тараз» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі өз мойнына алған.xa0Аталмыш мекемені қазір Талғат Зауырбеков басқарады. Осы мекемеде бес жылдан бері еңбек етіп келе жатқан жол тазалау учаскесінің бас шебері Арайлым Арыстанованы сөзге тартқанымызда ол:

– Біздің жұмыс негізі жыл-он екі ай бойы тоқтамайды.xa0Қазіргі қарқын алған көгалдандыру жұмыстары үстіміздегі жылы наурыздың 15-нен басталған. Сол кездері жер аударылып, гүл егілетін жерлер дайындалған болатын. Енді міне, рет-ретімен Атшабар, Төле би және Жамбыл даңғылдары қиылыстары, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті саябағынан кейін «Жеңіс» саябағына да кезек келді. Алдымен сынған шыбықтар мен қоқыстардан тазартып, сонан соң гүл түрлерін отырғызудамыз, – деді.

Жалпы, осы жұмысқа қанша адам тартылып, қандай гүл түрлері егілуде дегенімізде: «Бұл жұмыстарға 30 адам тартылған, оларды арнайы автобус тасымалдайды.xa0Мекеме есебінен ыстық тамақпен қамтамасыз етілген. Таңғы сағат 7.00-ден кешкі 19.00-ге дейін жұмыс істейтін еңбеккерлерге әзірге 90-100 мың теңге жалақы төленуде. Мекеме тарапынан қала сыртында тұратындарға отын жағынан тегін жәрдем көрсетіледі. Негізі «Шабо», «Салвия», «Такетес», «Катарантус» атты гүл түрлерін егудеміз. Бір айта кететіні, ЖШС-ның жылыжайларында өсіріледі», – деді ол.

xa0xa0xa0 xa0xa0Тұрмаханбет ҚАЗАҚБАЙ,xa0

Тараз қаласы

xa0Aq jol. — 2020.xa0-xa013xa0mamyr

Тарихы тағылымға толы Тараз

xa0

Екі мың жылдан астам уақыт бойы салтанат құрып келе жатқан тарихи Тараз бүгінде жаңаша бағытта дамып, соны сипатта түрленіп келеді. Уақыт өткен сайын көне шаһарда құрылыс қарқынды дамып, облыс орталығының әлеуметтік және экономикалық әлеуеті артуда. Өткен аптада ғана Таразxa0қаласында «Қала күні» мерекесіне орай жиырма бірдей нысан ашылып, ел игілігіне пайдалануға берілді.

xa0 xa0xa0Әуелі Жамбыл облысы әкімдігінің алдында Жамбыл Жабаев ескерткішінің ашылу салтанаты өтті. Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында ұйымдастырылған шараға облыс әкімі Асқар Мырзахметов бастаған облыс және қала басшылығы, сонымен қатар қоғамдық кеңес мүшелері мен қала тұрғындары қатысты. Даңқты жырау ескерткішінің облыстық әкімдік алдынан бой көтеруі өңір тарихында айтарлықтай оқиға болды. Сонымен қатар бұл нысан қазақ халқының кенен өнерін, құдіретті қара сөзін айғақтап тұрғандай әсер етеді. Жамбыл Жабаев ескерткішінің ашылу салтанатына қала тұрғындары мен қонақтары да көптеп жиналып, қала күні аясында өткен шараны тамашалады. Бұдан былай Абай даңғылының бойында ұлы ақын Жамбылдың рухы асқақтап, болмысы биіктеп тұра бермек. Ал аталған ескерткіштің биіктігі 4 метр болса, салмағы 1,5 тонна.

Өз кезегінде Тараз қаласында «Теміржол вокзалы аллеясының» ашылуы да айтарлықтай оқиға деуге болады. Аллеяда екі мың жылдан астам тарихы бар көне Тараз шаһарының тарихын баяндайтын стелла орнатылып, оған «Тәңір» деген сөз жазылыпты. Сонымен қатар мұнда жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың домбырасы, күй шебері Ықылас Дүкенұлының қобызы бейнеленген. Ал бұл жерге неше мыңжылдықтардан сыр шертетін Тараз топырағынан да талай тұлғалардың шыққанын білдіретін қауырсынның орнатылуы келер ұрпақ үшін үлкен өнеге болатыны анық. Аталған скверде «Көне Тараз» стелласы қойылып, айналасы абаттандырылды. Стеллаға Тараз, Әулиеата, Жамбыл, Талас сияқты Тараз қаласының бұрынғы төрт атауы жазылып, қобыз, домбыра, дәуіт, балxadбал тас сынды тарихи кезеңдерді бейнелейтін ұлттық құндылықтар орнатылды. Нысанды «Айя сервис» ЖШС-нің 30,0 миллион теңге жеке қаражаты есебінен Тараз қаласы тұрғындарына «Туған жерге тағзым» жобасы аясында тарту етілді.

Тараз қаласы күніне орай Жамбыл Жабаев ескерткіші маңындағы алаңша мен орталық «Достық» алаңында әсем, сазды субұрқақтар ашылды. Жамбыл Жабаев ескерткіші маңындағы субұрқақ жобасын толықтай «Atameken-Energy» ЖШС қытайлық әріптестерінің сызбасы негізінде іске асырған. Төрт қатардан тұратын екі субұрқақтың әрқайсысында үш түтік бар. Егер субұрқақ қарқынын жоғарылатса, биікке көтерілген су әуеде түйісіп, халқымыздың ауызбіршілігін айғақтайды. Осы арқылы жобалаушылар ұлттық құндылығымызды көрсете білген. Жамбыл облысы әкімдігінің мәліметінше, жоба «Жасыл Ел-Тараз» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің тапсырысы бойынша жасалған. Субұрқақтардың ерекшелігі әуенмен су шашатындығында болып тұр.

Бұл күні қала көлемінде ел игілігіне берілген нысандар қатарында Желтоқсан көшесінің бойында ашылған «Желтоқсан толқыны» субұрқағын және республика бойынша ең ұзын 3 каскадтан тұратын 220 метрлік «Тәуелсіздік толқыны» атты түрлі-түсті субұрқағын айтуға болады. Гейзерден басталған алғашқы толқын 86 деген монументальды мафтан басталады. Бұрқақтың бойына Тәуелсіздігіміздің символы болып саналатын барлығы 14 дана барыс, қыран құс, пырақ мүсіндері орнатылған.

Сонымен қатар 120 павловния ағашы отырғызылып, 22 жарық шамдары, күн сәулесінен қуат алатын 4 дана батарея, 10 дана смарт орындықтарына интернет желісіне қосылатын құрылғылар (wi-fi), 48 орындық пен қоқыс тастайтын жәшіктер орнатылған. Жалпы жобаның эскизі «Spektr Energi Group» ЖШС тарапынан әзірленген. Ені 20 метр, ұзындығы 240 метр болатын аллеяның аумағы 0,5 гектар. Ал құны 284 миллион теңгені құрайды. Сәулет өнеріне тән ерекшелікті сақтай отырып салынған субұрқақтың ашылу салтанатына да тараздықтар көптеп жиналды. Көпшілік толқындар субұрқақтың соңына жетіп, кері қайтқанда Тәуелсіздіктің айшығы күн мен бүркітті бейнелейтін бейнесіне айналып, одан әрі егемендікке ұласатын ерекшелігін тамашалады.

Жуырда ғана Жамбыл облысының әкімі Асқар Мырзахметовтің бастамасымен Тараз қаласының орталығындағы Қайрат Рысқұлбеков саябағы мен оның ішіндегі батырдың ескерткішін қайта жаңғыртудан өткізу жұмысы басталған болатын. Аз ғана уақыттың ішінде бұл саябақ адам танымастай өзгеріп, жаңаша сипат алды. Қала күні мерекесі қарсаңында Халық қаһарманы Қайрат Рысқұлбеков атындағы саябақ ел игілігіне берілді. Бұл күні біртуар перзентінің рухымен қайта қауышқан көпшілік саябаққа көптеп жиналды. Кезінде шаһит кеткен батырдың рухына тағзым етіп, қаһарманның қайта жаңғыртылған ескерткішіне гүл шоқтарын қойды.

Саябақтың жалпы аумағы алты жарым гектарды құрайды. Жалпы сметалық құны 403,9 миллион теңгені құрайтын саябақтың эскиздік жобасын «Табыс жоба» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі әзірлеген.

Аталған саябақ ішінен «Желтоқсан-86» орталығы, «Тәуелсіздік ұшқыны» аллеясы, қайта жаңғыртудан өткен «Ардагерлер үйі», «Ғибрат» орталығы және «Шахмат» алаңы ашылып, ел игілігіне берілді.

Ерлік ешқашан ұмытылмайды. Ұрпақтар санасында естелік болып жаңғырып тұра береді. Бүгін қала күні мерекесі аясында «Жеңіс» саябағында тарихи ерлік дәріптелді. Атап айтсақ, Ауған соғысы ардагерлеріне арналған ескерткіш ашылып, көпшілік осы бір игі бастамаға куә болды. Ескерткіштің ашылу салтанатына Халық қаһарманы, Ауған соғысының ардагері, Парламент Мәжілісінің депутаты Бақытжан Ертаев пен Ауған соғысының ардагері, Парламент Мәжілісінің депутаты, «Қазақстан ардагерлері» қауымдастығының төрағасы Бақытбек Смағұл арнайы қатысып, нысанның лентасын қиды. Бұдан кейін сөз алып, өткен күннің орны толмас өкінішін шежіреледі. Кезінде Ауғанстан жеріндегі әскери іс-қимылдарға Жамбыл облысынан 2236 жауынгер қатысып, әскери қақтығыстар кезінде 71 жас азаматтың қаза тапқанын, бұл әрxadқашан орны толмас өкініш екеxadнін жеткізді. Сонымен қатар бүгін «Жеңіс» саябағында Чернобыль атом электр стансасындағы апатты залалсыздандыруға қатысушыларға арналған ескерткіш ашылды. Салтанатты шараға Қазақстан Республикасы Чернобыль ардагерлері және мүгедектері қоғамдық бірлестіктерінің үйлестіру кеңесі филиалының төрағасы Бақытжан Әшірбаев пен Жамбыл облыстық Чернобыль одағы қоғамдық бірлестігінің мүшесі Владимир Хорошин қатысты. Айта кетейік, ғаламдық ірі жарыxadлыстың зардабын жоюға қатысқан қазақстандықтардың 1200-і Жамбыл облысынан еді.

Осы «Жеңіс» саябағының ішінде тыл еңбеккерлеріне арналған ескерткіштің де ашылу салтанаты болды.

Көп жылдан бері «Үшбұлақ» каналының жағалауы қараусыз қалып, қоғам тарапынан сынға да ұшыраған болатын. Бүгін сол олқылықтың орны толып, «Жеңіс» саябағы бойынша қолға алынған жоба аясында Тараздағы «Үшбұлақ» жағалауындағы демалыс аумағы пайдалануға берілді. Жалпы 6,5 гектар жер абаттандырылып, 10 мың тоннадан астам қоқыс шығарылған. Ал мұндағы көпірдің ұзындығы 72 метр болса, ені 3 метрді құрайды. Сонымен қатар бөгет қайта жаңартылып, су айдыны 60 метрге дейін кеңейді. Ал мұнда келіп демалушылар үшін 5 аққу, 4 үйрек пен ақ амур және карп сияқты барлығы 3000-ға жуық балық жіберілген. Аталған жағалауда каналға шығатын 3 пирс, демалыс орындары, балалар ойын алаңдары, спорттық снарядтар мен суда жүзуге арналған катамарандар қойылған.

«Екі мың жылдық тарихы бар көне Тараз шаһары күн өткен сайын жаңарып, жасарып келеді. Алдағы уақыттарда Таразды түрлендіру үшін талай жобалар мен жоспарлар бар. Ал қала күні мерекесіне орай ашылып отырған нысандардың бәрі де халықтың игілігі үшін салынды. Бұл нысандардың бәрінің де әлі халық жақсылығын көретін болады», дейді Тараз қаласының әкімі Ғалымжан Әбдірайымов.

Тараз қаласының бүгінгі тынысы осындай. Келешекте де көне шаһардың келбеті келісіп, сәулеті арта беретініне сенім мол.

xa0Хамит Есаман

Білім және өнер. – 2020. — №11-12. – 44-47 б.

Ұлы жібек жолының бойымен алты мың шақырым

Алматы және Жамбыл облыстарының шекарасында Қытайдың Цзиньян (Сиянь) қаласынан шығып, Қазақ хандығының 550 жылдығы мерекеленетін тарихи шаһар Таразға келе жатқан «Қытай-Қазақстан: Ұлы Жібек жолының шәй мәдениеті» атты түйелі керуенді Қордайда қарсы алу салтанаты өтті.

«Алматы-Ташкент» автомобиль жолының 143-ші шақырымындағы екі облыстың шекаралық белгісі тұсында, күре жолдың бойына бір түнде үлкен ауыл көшіп келгендей. Қордай,xa0Шуxa0жәнеxa0Меркіxa0аудандарыныңxa0қос-қостанxa0тіккенxa0ақшаңқанxa0киізxa0үйлеріxa0менxa0ортадағыxa0ашықxa0сахнаxa0сонадайданxa0көзxa0тартады.xa0Әудемxa0жердеxa0құрылғанxa0алтыбақан,xa0әрxa0ауданныңxa0өлкетануxa0мұражайларынанxa0әкелінгенxa0тарихиxa0экспонаттардың,xa0шеберлердіңxa0қолынанxa0шыққанxa0жәдігерлердің,xa0ұлттықxa0нақыштағыxa0бұйымдардыңxa0көрмесі.xa0Іші-сыртыxa0ерекшеxa0әдіптелгенxa0киізxa0үйлердіңxa0алдындаxa0қазақтыңxa0ежелгіxa0салт-дәстүрлерінxa0барлықxa0қырынанxa0көрсетуге,xa0қазақxa0дастарханыныңxa0берекесінxa0танытуғаxa0бәріxa0дайын.xa0Үшxa0ауданныңxa0ұлттықxa0киімдеріxa0жарасқанxa0азаматтарыxa0менxa0әнxa0менxa0жырданxa0шашуxa0шашатынxa0өнерпаздарыxa0бүгінгіxa0шарағаxa0барxa0сән-салтанатыменxa0келген.xa0Оларғаxa0Қордайдаxa0өткенxa0фольклорлық-этнографиялықxa0ансамбльдердіңxa0облыстықxa0байқауынаxa0қатысқанxa0өнерxa0ұжымдарыxa0өзxa0ұлттықxa0бейнесіменxa0қосылғаныxa0тіптіxa0жарасымды.xa0Қазақпен қатар, орыс та, әзірбайжан да, украин да, дүнген де, түрік те, татар да, бәрі осында. Осылай көпұлтты еліміздің шынайы келбетін бейнелеген жамбылдықтар аспан асты елінен жеткен қонақтарды күтіп алмақшы.

Облыс әкімдігі мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының, Қордай, Шу, Меркі ауданы әкімдіктерінің қолдауымен қарсы алу рәсімі театрландырылған көрініс түрінде өтті. Алдымен ат ойнатып, керуен келе жатқанын сүйіншілеген бала жетті. Дыбыс күшейткіштерден жұрттың бұған қуаныш білдірген абыр-сабыры, ауыл ағаларының жастарға: «қазан көтерілсін, сауық-сайран құрылсын!» деген пәрмені естілді. Облыс әкімінің орынбасары Е. Манжуов, облыстық мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының басшысы Д. Бықыбаев, аудан әкімдері бастаған қауым қонақтардың алдынан шықты. Қос бүйірінде теңселген теңдерін бұйым құрлы көрмей маң-маң басқан марқасқа түйелер, жәшік-жәшік жүк артқан атты тарантас арбалар, соңынан осы заманның жүрдек жүк көліктері тізілген ұбақ-шұбақ керуен көші, міне, облыс шекарасына да тұмсық тіреді.Керуен басы Джоу Дэ Шенг бастаған қонақтарға қазақтың нан-тұзы, дәмі тіл үйірген қымыз, шұбаты ұсынылды. Домбырамен бебеулетіп ақын құттықтау жырын төкті. Керуенді ат шалдыратын орынға иіріп болған соң, барлығы орталық сахна алдына келді. Мұнда ақ шашты әжелер шашу шашып, қыпша бел арулар мың бұралған би тартулады. Алғаш сөз алған облыс әкімінің орынбасары Ерқанат Манжуов облыс әкімі Кәрім Көкірекбаевтың және жамбылдықтардың атынан киелі мекенге аяқ басқан қонақтарға ізгі тілегін жеткізді.

– Ұлы Жібек жолының басында Цзиньян қаласы (Сиянь) тұрса, сол жолдың бойында аймақта үлкен сауда және мәдениет орталығы саналған біздің көне Тараз қаласы орналасқан, – деді ол.

– Жүздеген жылдарда Ұлы Жібек жолы тарихта ғана аталып, бұрынғы маңызын жоғалтып алғандай еді. Соңғы жылдары заманауи үлгіде «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» көлік дәлізі іске қосылуына байланысты Жібек жолының мәні қайтадан артып отыр. Біраз бұрын екі елдің басшылары Ұлы Жібек жолын жаңғыртуда уағдаластыққа қол жеткізді. Ал былтырғы 23-24 мамырда біздің облыс басшысы Кәрім Көкірекбаев бастаған делегация Шэньси провинциясымен бірнеше экономикалық және инновациялық келісімдерге келіп, меморандумға қол қойған болатын. Солардың бірі – осы Ұлы Жібек жолын жаңғырту жобасы еді. Енді екі ел арасындағы мәдени, рухани, экономикалық және саяси қарым-қатынастарымызды нығайтып, жаңа деңгейге шығаратынына сенеміз. Қасиетті Жамбыл жеріне қош келдіңіздер!

Бұдан соң сахна төрінде қытайлық керуенбасы Джоу Дэ Шенгке қазақтың ұлттық қалпағы мен шапаны табысталып, құрмет көрсетілді. Ол қазақ жерінде өздеріне осыншалық көңіл бөліп жатқан қонақжайлылыққа алғысын білдіріп, былай деді:

– 2013 жылы Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстанға ресми сапары кезіндегі «Назарбаев университетінде» сөйлеген сөзінде Ұлы Жібек жолын жаңғыртып, экономикалық дәліз жасау қажеттігін айта келе, екі елдің бірлескен күшімен мұның жаңаша мазмұнмен жүзеге асарына сенім білдірген еді. Президент Назарбаев та оны қостаған болатын. Осыдан кейін қабылданған қытайлық «Жаңа Жібек жолы» экономикалық белдеуі» тұжырымдамасы мен қазақстандық «Нұрлы жол» бағдарламасы өзара үндесіп, екі елдің стратегиялық ынтымақтастығын нығайту үшін жаңа мүмкіндіктерге жол ашып отыр. Биыл Қазақстан басшысыxa0 Нұрсұлтан Назарбаев Бейжіңде өткен қытай халқының жапон басқыншыларына қарсы соғыстағы жеңісінің 70 жылдығына арналған салтанатқа құрметті меймандар қатарында қатысты. Мұның барлығы екі ел арасындағы достықтың көріністері. Біздің компания Қазақстандағы дүнген қауымдастығымен және Жамбыл облысы әкімдігімен бірлесе «Достық және ынтымақтастық керуені» аталған жобаны жүзеге асыра отырып, мемлекет басшыларының идеяларын іспен негіздеуді қолға алды. Сөйтіп, біз бұл сапарды екі үлкен дата – ҚХР-дің құрылуының 66 жылдығы мен Қазақ хандығының 550 жылдығына арнап отырмыз.
Біздің керуен былтырғы жылдың 19 қыркүйегінде сіздердің Таразбен тамырлас Шэньси провинциясының орталығы Цзиньян қаласынан шыққан болатын. Содан бері қиын да ұзақ жолдардан өттік. Күрделі асуларды, атақты Гобби шөлін артта қалдырып, енді қазақ даласын көктей өтіп келеміз. Қытайдың бес провинциясы мен Қазақстанның екі облысымен жүрген жолымыздың жалпы ұзындығы алты мың шақырымды құрайды. Ұзақ жолда керуеншілер үйлерін әбден сағынды. Бірақ, қазақ жерінде ат шалдырған сайын жергілікті жұрттың пейілі мен асқан қонақжайлылығына кенеліп, өз үйімізге келгендей қуаныш сезіміндеміз. Бір өзінен Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі табылатын әрі көпұлтты сіздердің елден алған әсеріміз айрықша. Біз мұны ешқашан ұмытпаймыз, достарымызға ұдайы мақтанышпен айтып жүреміз. Біздің керуеннің ізімен екі елдің достық қатынастары нығая түседі деп сенеміз.

Бұдан соң керуенге Қазақстан жағынан қатысушылардан қордайлық азамат, Қазақстан дүнгендері қауымдастығының төрағасы Хусей Дауров пен Алматы облыстық кәсіпкерлік палатасының өкілі Зарина Жансеркеева сөйледі.

–xa0Әрине, біздің бұл керуеннің сапары символикалық мәнде, – деді Дауров.

– Бұдан былай жаңа жолмен баяғыша осылай жүк артқан аттылы, түйелі керуендер жүре бастайды деген сөз емес. Байырғы Ұлы Жібек жолының ғасырларға созылған үнсіздігінен кейін «Жаңа Жібек жолы» бағдарламасымен қайта түлеуін, дәстүр сабақтастығын көрсету – міндет. Біздің киелі Қордай жері керуеншілерді мамыражай табиғатымен, ақ пейілді кең құшағымен қарсы алғанына қуаныштымын.

Ұйымдастырушылардан керуеннің құрамы мен ондағы жүктері жайлы мәлімет алдық. Басында керуен құрамында жүз отыздай түйе болса, еліміздің шекарасында оның көбі кейін қайтарылыпты. Жамбыл жеріне жеткені 63 адам, 22 түйе, 4 ат арба және он бестей жеңіл жүк көліктері. Жол-жөнекей түйе санын еселеу көзделген. «Қытай-Қазақстан: Ұлы Жібек жолының шәй мәдениеті» ұранымен шыққан керуен Тараз қаласына тарту ретінде кезінде Ұлы Жібек жолымен тасылған бағалы тауарлардың бірі болған емдік қасиеті жоғары қара шәйді түйеге де, арбаға да, көліктерге де тиеп молынан алып келеді екен. Қытайдың қара шәйі қан қысымын төмендетіп, қан құрамындағы қант деңгейін азайтып, ас қорыту жүйесін жақсартатын және артық салмақтан арылтатын қасиеттері бар көрінеді.

Облыс шекарасында үш сағаттай аялдаған қонақтарға үш ауданның өнерпаздары қонақ кәдесін бірінен-бірі асыра ән мен күйден шашу шашты. Арасында әр ауданнан келген ұлттық фольклорлық өнерпаздар ұжымдары да әр тілде әндер шырқап, билер тартулады. Бір күн бұрын облыстық байқауда бас жүлде алған сортөбелік «Чунтян» ансамблі нақышына келтіре қытай биін билегенде аспан асты елінен келгендер аса риза болды. Одан соң қонақтар киіз үйлерге беттеп, ондағы мол дастарханды қайыстырған ұлттық тағамдардан дәм татып, ұлттық салт-дәстүр көріністерін тамашалады. Қолына қаршыға қондырған құсбегілерді, құсмылтық асынып тазы ерткен аңшыларды, киіз басып, келі түйіп жатқан қазақ әйелдерін, ши тоқып, өрмек құрған әжелерді, домбыра, қобыз шерткен абыз аталарды суретке түсіріп, олармен бірге өздері де суретке түсіп мәре-сәре болысты.

Керуен құрамындағы қытай азаматтарының да ішінде өнерлілері аз емес екен. Түйе мен тұлпарды тізгіндегендердің өзі іріктелген. Керек кезінде ұлттық киімдерін киіп барабаншылар тобына айнала қояды. Жергілікті тұрғындармен бірге алтыбақан теуіп, арқан тартып, күрес кілеміне шығып жатқандары қаншама. Шетінен ат құлағында ойнайтындар ат спорты ойындарына да белсене қатысты. Бірақ, «Қыз қууда» қытай шабандозы сұлутөрлік қызымыз Жәнияға жете алмай, қыз қамшысына жотасын төсеуге мәжбүр болды. Қонақтар мен қордайлықтар болып теке тірескен көкпар да қан қыздырған қызығымен есте қалды. Түс әлетінде қонақтар қайтадан жинала бастады. Түйенің жүрісімен күніне 25 шақырымды артқа қалдырып келе жатқан керуен жолынан қалмауы тиіс. Енді олар тақтайдай тегіс «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» көлік дәлізімен сапарын жалғастырып, көз ұшынан алыстай берді. Алты мың шақырым жерді артта қалдырған, жанкешті керуен мүшелерінің еңбегі, қажырлығы көпке үлгі. Біз оларға сәттілік тіледік.

xa0

Құрманбек Әлімжан,

Қордай ауданы.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Ақ жол. – 2015. – 29 қыркүйек. – 1,8 б.

Атлақ шайқасы жайлы не білеміз?

Әбіш Кекілбайұлы

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Батыс түріктердің қайта көтерілуіне қарлұқтар себепші болды. VII ғасырдың орта тұсында олар Жоңғар, Алтай, Тохарстан аумағына билік құрды. Қара Ертістегі жоңғар қарлұқтарының 630-жылғы көтерілісі Батыс түріктің Тон-жабғы қағанын мерт етті. Оларды 647-650 жылдары Тан империясына қарсы көтерілген шығыс түрік билеушісі Шабыш қағанның да бағындырғысы келгені аян. Бұл ержүрек тайпа VIIІ ғасырда өз тәуелсіздігі жолында Білге қаған мен Күлтегін қағанның әскерлерімен үш рет кескілесе шайқасып, Тез (Таз) өзені бойында ойсырата соққы бергені де белгілі. Алғашында басмылдармен, ұйғырлармен одақтас болғандарымен, кейін тіл табыса алмай, 746 жылы «он оқ» еліне ауып кетуге мәжбүр болды. Жаңа жерде оларды жаңа шайқастар күтіп тұр еді.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Қытай әскері 740 жылы Таразды шауып талқандады. Қара сор әулетінің билігі жойылды.xa0Ашина Сянь деген қытай боданы «он оқтың» ханы болып тағайындалды. Ол 742 жылы Құланда өлтірілді. Қытайдың ауыр қолы 748 жылы батыс түрік астанасы Суябты алып талқандады. 749 жылы Шаш (Ташкент) шабылды. Оның әкімін Қытайға апарып, дарға асты. Соғдыларға арабтарға мойын ұсынудан басқа жағдай қалмады. Оқиғалардың бұлай өрістеуі Хорасандағы Аббас халифтерінің әкімі Әбу Мүсілімді атқа м інуге мәжбүр етті. Ол Қытайға апарылып дарға асылған марқұмның баласы Зияд ибн Салихтың әскері қоршаудағы Таразға көмекке аттанды. Қытай жағында 30 мың ферғаналықтар, қашқарлықтар, құшастықтар бар еді.

Екі әскер 751 жылғы шілдеде Талас өзені маңындағы Атлах деген жерде кездесті. Бес күн бойы екеуі де бірінші болып шабуылға шыға алмай, теке тіресіп тұрып алды. Істің түйінін бесінші күні қытайлардың ту сыртынан тұтқиылдан тап берген қарлұқтар шешті. Сол-ақ екен бір қанаттан арабтардың қалың қолы қаптағайлап шабуылға шықты. Тан әскері сан жағынан көп болса да, қапы қалып, сетінеп сөгіле бастады. Зор шығынға ұшырап, шегіне-шегіне, ақыр аяғында бет-бетіне қаша жөнелісті. Мұсылмандар мен қарлұқтар жеңіске жетті. Мол олжаға кенелді. Тұтқынға түскен қытай кәсіпкерлері Самарқан мен Иракқа апарылып, қағаз бен жібек өндірісін жүзеге асырады (Большаков О.Г.К истории Таласской битвы. (751 г.) «Страны и народы Востока». 1980, вып. 22. Кн. 2. 132-бет).

Бұл шайқас жөнінде Л.Н.Гумилев: «Жеңіліс қытайлықтарды қорқытып тастағаны соншалық, олар батысты басып алмақ ойларынан түңіле бас тартты» (Көне түріктер. 371-бет) – десе, О.Г.Большаков: «Тан қытайының Орта Азия істеріне араласу ниетіне түпкілікті тыйым салынды» (Аталмыш еңбегі. 132-бет), дейді. Ал бұл шайқас мұсылман мәдениетінің Орта Азияда қытай мәдениетінен басым түскендігінің көрінісі дейтін пікірді Л.Н.Гумилев сияқты біз де ұшқырлық санаймыз. Ол екі мәдениеттің емес, екі саяси мүдденің шайқасы еді. Қытай империясы кезекті құлдыраудың алдында тұрса, Араб халифаты қайратына енді мініп келе жатқан-ды. Оның үстіне шайқасқа түскен екі әскердің құрамында да арабтар мен қытайлардан гөрі жергілікті отырықшы, көшпелі, қазір түркі тілді болып кеткен тайпалардың өкілдері көп еді. Сондықтан, біздің ойымызша, Атлақ (Талас) шайқасы Орталық және Орта Азия түріктері ол кезде қытай мен араб экспансиясына санының аздығынан да, мәдениетінің төмендігінен де, әскери құдіретінің кемдігінен де емес, бірқатарының емін-еркін ерсілі-қарсылы көшіп жүретін мекендік тұрақсыздығынан, бірқатарының, керісінше, сауда мен қолөнерді талап етіп, бір базар мен бір қоныстың төңірегінен шыға алмай қалған мекендік томаға-тұйықтығынан, соның салдарынан туындайтын шашыраңқылық пен әр ыңғайластықтан тиісті тойтарыс бере алмағандығын көрсетеді.

Солай болса да біз Л.Н.Гумилевтың: «Талас шайқасы оқиғалардың ұзын тізбегіндегі бір ғана буын болды», (Көне түріктер… 371-бет) – деген қорытындысына қосыла алмаймыз. Ол бұған дейін жергілікті қарсылықтарға килігіп, Орта Азияның оңтүстік аймағында ғана іркіліп тұрған ислам ықпалына күллі Орта Азиямен қоса Орталық және Шығыс Азияға қанат жаюға жағдай жасап берді. Ең бастысы, аталмыш аймақтарды исламдандыруға ынталы жергілікті күштер қатары көбейе бастады. Әрине, бұл процесс әлгі шайқастан соң бір күнде немесе бір жылда жүзеге аса салған жоқ. Көп жылдарға созылды.

«Талайғы Тараз» кітабынан, «Елорда», 2002.

Астана.

Ақ жол. – 2015. – 6 қазан. – 4 б

Cиянь шәйін тиеген керуен Таразға таяды

Ұлы Жібек жолындағы байырғы дәстүрді жаңғыртып, Қытайдың Сиянь қаласынан шыққан керуен Қазақ хандығының 550 жылдығы тойланғалы отырған Тараз шаһарына таяп қалды. Кеше облыс орталығына жапсарлас жатқан Байзақ ауданының аумағындағы «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» көлік дәлізінің бойына орын тепкен Үшбұлақ-«TauDos» демалыс кешенінде аталмыш керуенді күтіп алу салтанаты өтті. «Қытай-Қазақстан: Ұлы Жібек жолының шәй мәдениеті» атты керуен тарихи-танымдық бауырластықты дамыту мақсатында Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпиннің идеясымен, Сиянь қаласы әкімшілігінің, Қазақстандағы дүнген қауымдастығының және «Jing Sheng Yu» шай компаниясының бастамасымен ұйымдастырылған болатын.xa0

Алдымен облысымыздың Алматы облысымен шекаралас Қордай ауданына табан тіреген керуеннің бұл екінші аялдауы болып отыр. Оларды мұнда қазақи кимешек киген әжелер шашу шашып, ауылдың алты аузын айтып қарсы алды. Қазақи қонақжайлылыққа бөленген керуен мүшелері Байзақ, Жамбыл, Т.Рысқұлов аудандарының өнерпаздары әзірлеген қолөнер көрмесін тамашалап, Қазақстан халқы Ассамблеясының облыстық хатшылығы дайындаған өңірімізді мекендейтін түрлі ұлттар мен ұлыстардың ұлттық тағамдарынан дәм татты.

Бұдан соң жиналғандар мен қонақтар фольклорлық-этнографиялық ансамбльдерінің концерттік бағдарламасын тамашалады. Байзақ ауданының әкімі Мұратхан Шүкеев алты мыңнан астам шақырымды артқа тастап келген керуеннің қадамына құт тілеп, қос елдің ынтымағының одан әрі нығайып жатқанын сөз етіп, ізгі тілегін жеткізді.xa0

– Қытай мен Қазақстанның бүгінгі берекелі бірлігі өзгелерге үлгі боларлықтай. Соның бір көрінісі деп осы бір игі шараны атасақ қателеспейміз. Сіздер аспанасты елі болсаңыздар, біздер Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай Ұлы Даланың ұрпақтарымыз. Ілкіде елдер арасындағы сауда-саттықтың күре тамырына айналып, талай керуен көшінің куәгері болған бұл Жібек жолының тарихы тым тереңнен тамыр тартады. Сол бір ескі дәстүрдің қайта жаңғырылуы, оның Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы мен Қазақстан халқы Ассамблеясы жылына сәйкесуінің өзі тарихи сәт десек те болады, – деген М.Шүкеев көпшілікке мерекелік көңіл-күй тіледі. Сондай-ақ, Қазақстан халқы Ассамблеясының облыстағы хатшылығының меңгерушісі Лариса Лысова да өзінің жүрекжарды ықыласын білдірді. Бұдан соң қытайлық керуенбасы Джоу Дэ Шенгке қазақтың ұлттық қалпағы мен шапаны жабылып, құрмет білдірілді. Ал қазақи қонақжайлылық қасиетке тәнті болған керуенбасы өзінің алғысқа негізделген ниетін әсерлі сөздерімен жеткізді.

– Осыдан екі жыл бұрын Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстанға ресми сапары кезіндегі Назарбаев университетінде сөйлеген сөзінде Ұлы Жібек жолын жаңғыртып, экономикалық дәліз жасау қажеттігін алға тартқан болатын. Президент Нұрсұлтан Әбішұлы да оны қостай кеткен еді. Осыдан кейін қабылданған қытайлық «Жаңа Жібек жолы» экономикалық белдеуі» тұжырымдамасы мен қазақстандық «Нұрлы жол» бағдарламасы өзара үндесіп, екі елдің стратегиялық ынтымақтастығын нығайту үшін жаңа мүмкіндіктерге жол ашылды. Ағымдағы жылы Қазақстан басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Бейжіңде өткен қытай халқының жапон басқыншыларына қарсы соғыстағы жеңісінің 70 жылдығына арналған салтанатқа құрметті меймандар қатарында қатысты. Мұның барлығы екі ел арасындағы достықтың көріністері. Біздің компания Қазақстандағы дүнген қауымдастығымен және Жамбыл облысы әкімдігімен бірлесе «Достық және ынтымақтастық керуені» аталған жобаны жүзеге асыра отырып, мемлекет басшыларының идеяларын іспен негіздеуді қолға алды. Сөйтіп, біз бұл сапарды екі үлкен дата – ҚХР-дің құрылуының 66 жылдығы мен Қазақ хандығының 550 жылдығына арнап отырмыз, – деді Джоу Дэ Шенг.

Сонымен қатар, керуен былтырғы жылдың 19 қыркүйегінде Шэньси провинциясының орталығы Сиянь қаласынан шыққанын айтты. Қаншама қиын да күрделі жолдардан өткен керуен мүшелері жалпы ұзындығы алты мың шақырымнан асатын ұзақ жолды артқа тастағанын білдік. 63 адам, 22 түйе, 4 ат арба және он бестей жеңіл жүк көліктерінен құралған керуен Тараз төріндегі торқалы тойдың басы-қасында болатынын ақтарыла айтқан керуен басы: «Біз сіздердің бізге деген құрметтеріңізді ешқашан ұмытпай, есте сақтап, елімізге мақтанышпен айтып барамыз. Осы керуеннің ізімен екі елдің достық қатынастары одан әрі арта түседі деген ниеттеміз» деп өзінің риясыз көңілін бүгіп қала алмады.

Жанғазы АХМЕТ
Ақ жол. — 2015. – 3 қазан. — 1,8 б.xa0

xa0
xa0

Түркілік тегіміз және Көне Тараз

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Мекемтас Мырзахметұлы

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Тараз және қазақ даласында болған басқа да қалалар жөнінде парсы, үнді, түркі, араб тілдерінде жазылған деректер баршылық. Зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен Тараз-Таластың талай рет тарихи оқиғаларына куә болғанын көре аламыз. Оның бірін француздың әйгілі ғалымы «Дала императорлары (Атилла, Шыңғысхан, Темірлан)» авторы Рене Груссе (Rene Grousset) деуге болады. Онда: “… қытайлық қолбасшы генерал Ченг-ки заманымыздың алпысыншы жылында «Қара шаһардың оңтүстігінде «Кио-Ли» мекенінде маңызды бip әскери орда құрды және өзін Тарым мен Boy-Ли арасындағы өлкенің қорғаушысы деп атады. Бұл аймақ қарашаһар мен Куча арасында болғандықтан, ол жерден басқа аймақтарды көз алдында ұстап күзете алатын».

Осылайша Жібек жолының бақылау жұмысын қытайлықтар «һионгнулардың шеңгелінен шығарып, өз қолдарына алған болатын.xa0«һионгнулар» қарсылық көрсете алмағандарының ceбeбi олар б.з.б. 60 жылдардан бepi қарай үздіксіз шайқастарға ұрынып, әлсізденіп қалған еді. Екі кici патшалық таққа таласып «чан-ю» атағын алғысы келген. Бiрi – Һоу һан ие, eкіншici Че-чең еді. Б.з.б. 51 жылы һоу һан ие өзi Чанг Неган сарайына барып, император Сиван-Тидан өзін бағынышты екенін айтып, көмек сұрайды. Б.з.б. 49 жылы қытайдың қолдауымен бәсекелесін жеңеді. Б.з.б. 43 жылы Орхонға барып жеңімпаз ретінде аталық орнына таққа отырады.

Че-чең батыс һионгну тобына жататын. Ол Һоу һан иеден жеңілген соң, ежелгі Моғолстанды тастап, Қытайға бағынған бәсекелесіне тапсырады. Содан байлыққа кенелу мақсатында Батыс Tүркістанға қарай бет алды. Б.з.б. 44 жылы жол-жөнекей Іле аймағында Вусуэн әскерлерін күйретті. Имил аймағында hoy-ки тайпасын, Арал жайлауларында кин-ку тайпаларын, тіпті байқамай өздеріне қол ұшын берген Сұғдиан тұрғындарына да шабуыл жасап талқандады. Сөйтін өз билігін Шу, Талас кеңістігінде орнатты.
xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0 Бұл батыс һионгнулардың ұлы императорлық құруының арайлап атқан таңы болатын-ды.xa0Бірақ қытайлықтар оған мұрша бере қойған жоқ. Б.з.б. 36 жылында қытайлық сардар Ченг-Танг кенеттен жорыққа шығып, Шуға кіріп, Че-чені тұтқындап, басын денесінен бөліп алды (б.з.б. 35-36 ж.). Мұндай трагедиядан соң хундардың да, Че-че жақтастарының да iзi батыста жоғалды. Тек қана біздің дәуіріміздің төртінші ғасырының аяғына таман (370-375 ж.) олардың Еуропаны жаулап алам деген ниетпен Еділ өзенінен өткен ұрпақтары Баламер, Атилла атымен тарих сахнасына бip-aқ шыққанын байқаймыз» (87-88- б. «Дала императорлары»).

Қытайлықтар түрікпен, монғол арасындағы ежелгі дәуірде жеңімпаз аталған тайпаға һионгну дейтұғын, Рененің пайымдауы бойынша, бұл атау хундарға берілген атаулармен бip деп саналуға тиіс.xa0Өйткені римдер мен үнділер бұл далалықтарды солай деген.

Қытайлықтар б.з.б. IX және VIII ғасырлар шамасында һионгнуларды «ин-ну» деп атаған.xa0Алайда, б.з.б. III ғасырда Тесин дәуірінде қытай жылнамаларында бұл eciм айқын түрде аталып келген.

Императорлық ғылымдар академиясы журналының 1902 жылғы 17-шi санында «Кираки-ширатор», «Тунгһулар мен һиәнгнулардың тілі жөнінде» атты мақаласында тілдік ерекшеліктері негізінде һионгнулардың түркілерге қатысты екенін мақұлдаған еді.xa0Содан болар Рене Еуропа хундарын нақты түркі тегінен екенін әpi олар Түркістан, Азуф теңізі мен Дон сағасын да өз биліктерінде ұстағанын айтады (157-бет. Д.И.).

Қытай жылнамаларында «То-Кио», яғни түркілердің ата-тегі Қасқыр болған, олардың пікірінше, қаншық қасқыр олардың атасына сүт бepiп ер жеткізген.xa0Содан ол қаншық қасқырмен жанасқан, соның нәтижесінде он ұл дүниеге келген. Олардың барлығы шешелерінің үңгірінде туған (Staislas Julien: То-Киоларға қатысты құжаттар – 326-б.). Тусап ағашының ұшында То-Киолар алтыннан жасалған қаншық қасқырдың басын орнатқан. Шахтардың күзетшілері де оларды қасқыр дейтін. Олар қаншық қасқырдан дүниеге келгендері үшін тегін ұмытпауға тырысқан…

Тай-Тсунг (Tai-Tsonq) Қытай императоры 611- 618 жылдары ic жүзінде Алтайдан Каспий және Үндікешке дейін билеушісі болған.xa0Қытай саяхатшысы үиан-Тсунг (Tsonq) 630 жылдың басында оның бауыры hәм мұрагері Тонг че-hy (Tonq che- hou) яғни Иб Fy Тунг пен (618-630 ж. билік құрған) билік шыңының басында тұрған кезде Тарым алаңында кездескен. Ол қыс мезгілін Ыстықкөл жағалауына, кейде батысқа қарай Әулие-Ата аталатын Талас маңындағы «Мың бұлақ» (қазіргі Жуалы ауданы) аумағына барып өткізетін (174-б.). Үион Тзанг қытай саяхатшысы 629 жылы Қансудан бастап сол мекендерді көріп баян еткен. Ол солтүстікке жүру үшін (Турфан, Қара шahap, Куча, одан кейін Тугмаг, Талас, Ташкент, Самарқанды өтіп 644 жылы қайта оралғанда, оңтүстіктен Памир, Қашқар, Ярқанд (Жаркент), Хотан, Шан-шан, Туэн һуанг үстінен өткен» (174-б.).
Қытай қолбасшысы Као-Сиен-Че 751 жылы Талас өзенінің жағалауында Әулие-ата маңында Зиад ибн Салиһ басқарған түркілер мен арабтардың біріккен күштерінен жеңілді. Таластағы бұл мәнді де трагедиялық жеңістен кейін үиоан-Тсунг билігінің соңғы кезіне таман ішкі дағдарыстар мен сегіз жыл соғысқа байланысты қайтадан тіктеуіне ешқандай шара таба алмастан жоғары Азиядағы императорлығы кенеттен құлағанына куә болды, – дейді Рене Груссе.

Кейін 955 жылы қайтыс болған Қашқардағы бірінші Қарахан патшасы Боғрахан әулеттері барлығы ислам дінін қабылдаған жағдайда батыс Тарым, Шу және Талас даласын өзара бөліп алды.

Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай әкесінің мұрагері ретінде Ыстықкөл, Іле аумағы, Шығыс Оңтүстікте Балхаш көлін, Шу, Талас маңын өзіне қаратқан.
Шағатай әулеттері елу бip жылға созылған билігінен кейін 1370 жылы Әмір Темірдің екпінімен күйреді.

Содан он бесінші ғасырдың соңына таман Іле, Талас аймақтарында далалық өмip кешумен болды.

Mінe, Талас не Тараз мыңдаған жыл бойы талай тарихи тағдырдың куәсі болды.xa0Он бесінші ғасыр түркілердің бөліске түсіп, қазақ хандығының құрылуына себеп болған. Бартольдтің де «Түркістаннамасы» мен Әбубәкір Мұхаммед Ибн Жафар-Әл Наршаһидың (286-348) «Бұхара тарихы» атты еңбектерін салыстыра қарастырсақ, Тараз шайқасын Бартольд осы кітапты пайдалана отырып тұжырым жасағанын байқаймыз.

Бұхара тарихында: «…Әмip Нәсірдің қайтыс болған хабары Әмир-әл-мүмінин-Мүһтәзд Беллаға жеткенде, ол Мауәроннәһрдің билігін Әмір Исмайылға тапсырды.xa0Ол 893 жылы көкек айында тағайындалысымен Тараз шайқасына аттанды. Көп тауқымет шекті. Соңында Тараз әмipi сыртқа шықты, көптеген диқандармен ислам дінін қабылдады, Тараз қақпасы ашылды. Үлкен шіркеуді орталық мешітке айналдырды (Бұхара тарихы, 118-б.) деп жазса, Бартольдтың «Түркістаннамасында» былай деп жазылған: «Исмаил ибн Ахмед (Самени) 849 жылында Ферғанада дүниеге келген. Бұхарада саяси жұмысқа кіріскен (483-б., «Түркістаннама») 893 жылының көктемінде Халифа тарапынан оның атына шешім шыққан. Сол жылы Исмайыл жеңімпаздықпен Таласқа (Тараз) жорыққа шыққан. Ол қаланың үлкен шіркеуін мешітке айналдырған (480-б., «Түркістаннама»).

Тараз тарихының кейбір уақиғаларына Исмайыл ибн Ахмед Самани (849 жылы Ферғанада дүниеге келген.xa0Бұхарада саяси жұмысын бастаған) кезеңі куә бола алады. Өйткені, 893 жылдың көктемінде Халифа тарапынан әмірлікке тағайындалған соң, Таразға қол бастап шыққанын айттық. Саманилер дәуірінде бейбітшілік орнығып, сауда-саттық пен өнеркәсіп айрықша дами бастады. Сол себептен Мауәроннәһрдың түрлі экспорттық бұйымдары шет жерлерге жіберіле бастады. «Мәселен, Ферғана, Исфижабтан құлдар, сондай-ақ мата, қару-жарақ, семсер, мыс, темір сияқты бұйымдар болса, Тараздан ешкі және тағы басқа заттар саудаға түсетін» дейді Мұқаддәси» (504-б., «Түркістаннама»).

Қорыта айтқанда, біздің байқағанымыз, Тараз қаласы тарихи деректердің беттерінен ғасырлар бойы түспеген әpi жойылып кеткен қабаттарын тарихшылар ол жөнінде жазғандарымен толықтыра алатынын Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегінен кейін 1593 жылы жазылған «үәфт-иқлим» (не «Жеті климат») кітабынан көре аламыз.xa0Ал, кейінірек, сұлтан Мұхаммед Мүтреби Самарқанди (1559-1631) «Тәзкәре-тол-шоара («Ақындар шежіресі») кітабында: «Бесінші климаттың ұзындығы 1835, eнi 150 фарсах (фарсах – 6 шақырымға тең), Испанияның кейбір қалалары, Армения, Каспий, Хорезм, Бұхара, Самарқанд, Ферғана, Тараз, Түркістанның кейбір қалалары да оған қарасты», – деп жазған. Сонымен қатар, қаланың өзіндік байлықтары мен ерекшеліктері жайында басқа да талай деректер барлығын айта тұра, тарихшылардан да басқа парсы тілді ақындар ғасырлар бойы Тараз қаласының әйгілі дүниелерін өз өлеңдеріне арқау еткені бар.

xa0xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Ақ жол. – 2015. – 6 қазан. – 9 б.

xa0

Тараздың теңге сарайы

xa015 қараша — Валюта күні. Төл теңгеміздің шығу тарихы да тым ертеде жатыр. Ал көне шаһар Тараздағы алғашқы монеталар 1002 жылдары шыға бастаған.xa0

xa0Бүгінгі күндері Тараздың тіршілігіне зер салсаңыз, күннен- күнге түрленіп, әртүрлі ғимараттар бой көтеріп, ауқымы кеңейіп бара жатқанын аңғарасыз. Елдігімізді айқындайтын Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесі жоғары деңгейде өткеніне халық куә. «Болар істің басына, жақсы келер қасына» дегендей, көптеген игі істерді жұрт болып жұмылып, атсалысқан жайсаң жандарға Тараз тұрғындары дән риза.

Жамбыл облысының құрылған уақытынан бастап қазірге дейін басқарып келген басшылары туралы мәліметтерден көзі қарақты кісілер хабардар болуы мүмкін. Ал біз бүгінгі xa0мақалада осы тарихи қаламыздың аймағында осыдан мың жыл (1000) бұрын кімдер билік жүргізді, олардың басқарған уақыты мен есімі жазылған монеталар туралы ғылыми деректерге назар аудармақпыз.

В. В. Бартольд, А. Н. Бернштам, Т. Н. Сенигова, Г. И. Пацевич сияқты белгілі ғалымдардың Қазақ хандығы тұсындағы XV ғасырда Ежелгі Тараз туралы жинақтаған зерттеулері мен ғылыми жаңалықтарын халыққа жариялап жеткізу — осы салада жүрген біздердің қызметтік міндетіміз. Көне жазба деректер Тараз қаласы маңында ме- кендеген сақ-үйсін кезеңінен бастап қыпшақ-қазақ кезеніне дейінгі ежелгі тұрғындардың мәдени тарихын. халықтың этникалық саяси дамуының жүйелілігін көрсетеді. Кеңес үкіметі тұсындағы М. Е. Массон, А. Н. Бернштам, қазақ ғалымы Ә. Х. Марғұлан, К. А. Акишев, К. М. Байпаков, тағы басқа авторлардың Талас аңғары мен Жетісудын ежелгі аумақтары туралы бірқатар еңбектері бар.

xa0Батыс Түрік мемлекеті құрамына қосылу кезіндеxa0 Тараз тек Талас өңірінде ғана емес, бүкіл Жетісуда да ірі экономикалық орталықтардың бірі ретінде

танымал болған. Бұған xa0дәлел — Түркеш қаганының атауы бар көптеген тиындардын табылуы. Сондай-ақ xa0калада парсы және араб тілінде сөйлеген әртүрлі елдерден келген көпестердің сауда-саттық жасағаны туралы деректер де кездеседі. Қарахандар билігі кезінде де Тараз бұрынғыша еш өзгеріссіз ірі сауда мен саяси орталығы болып қала берді. М. Е. Массон, О. И. Смирнов, А. Н. Бернштам, М. А. Бубнов, А. К. Марков, М. Н. Федоров, О. Прицак зерттеген деректердегі монеталар Тараздағы теңге сарайында 1002 — 1173 жылдар аралығында жоғарғы және бағынышты билеушілердің атынан шығарылып келгендігін айғақтайды. Мысалы, мұнда 1004 — 1005 жылдары Мұхаммад ибн Алидың бауыры Илек Насрдың атынан монеталар шығарылған. Сосын 1006-1007 жылдары Тараз қаласы оның басқа інісі Наср Ахмад ибн Алидың билігіне өтеді, 1008-1009 жылдары Наср қайтыс болғаннан кейін Таразда қайтадан Мұхаммед ибн Алидың атынан монеталар шығарылған. Бұл уақыттарда олардың үлкен ағасы Туған-хан Жетісудың билеушісі болатын. Ахмад Мұхаммадтың қазасынан кейін билік лауазымын Арслан-хан қабылдап, ол 1024-1025 жылдары мемлекетті басқарды, бұған Тараздан табылған соның атынан шығарылған монеталар куә бола алады. 1013-1025 жылдары Тараз, Бұқара, Шаш, Самарқандтың бағынышты билеушісі болған оның кіші інісі Мансур ибн Алидың атынан шыққан монеталар да бар. 1026-1027 жылдары Жетісудағы Туған-ханнан Түркістанның билеушісі Кадыр-хан Юсуф ығысып шығады.

Қадыр-хан қайтыс болғаннан кейін (1032 ж.) Түркістан мен Жетісуды оның үлкен ұлы Арслан-ханның лауазымын қабылдаған Сүлеймен болатын. Екінші ұлы xa0Яған-тегін Мұхаммед Боғра-ханның лауазымын қабылдап, Талас пен Испиджабта билік жүргізді, одан кейін Шашта билік орнатты. 1039-1053 жылдары Таразда оның атынан монеталар соғылып шығарылған. Содан кейінгі кезеңде Яған-тегін билік басына келген уақытта Тараз қаласы үлкен сауда орталығына айналды, ал билеушінің өзі болса, Қараханид мемлекетінің билігін қолға алуға ұмтылды. 1056 жылы басталған соғыста үлкен ағасы Арслан-ханмен бірге 15 айдан аса уақыт Тараз қаласын Қараханид мемлекетінің астанасы ретінде ұстап тұрды. Көмбеден шыққан теңгелер Яған-тегін өмірінің соңғы жылдары Таразда 1030-1075 жж. Халифа әл — Қаймның атынан монета шығарғандығын көрсетеді. Яған-тегін қайтыс болғаннан кейін Жетісу жері оның баласы Ибрагимнің иелігіне өтіп, кейіннен 1059-1075 жылдары Тоғрұл Қара-хан Юсуф билігіне көшті. Тараз қаласына 1074-1075 жылдары Тамғач-хакан Хасан ион Сүлеймен билік басына келіп өз атынан теңге басып шығарған және 1069-1070 жылдары «Құтадғу біліг» атты поэма соған арналып жазылған болатын. 1076-1077 жылдары Тогрұл өмірден өткеннен соң, қалада оның баласы Қара-тегіннің атынан теңге шығарыла бастады, одан кейін 1094 xa0жылға дейін 20 жыл бойы Халиф әл-Қаймның орнына келген Халиф әл-Муктади Боғра-ханның атынан монеталар шығып отырды. Мұхаммед Боғра-ханның немересі Омар Қадыр-хан Джибраил Самарқанд пен Бұқараны жаулап алғаннан кейін Тараз қаласында 1102 жылға дейін билікте отырды. Б. В. Луниныйдың жариялаған нумизматикалық деректеріне қарасаңыз, Тараз қаласында теңге шығару үрдісі 1173 жылға дейін үздіксіз жалғасып келгендігін дәлелдейді. 1269 жылы Талас өзенінің жағасында өткен Шағатайлардың құрылтайында Талас облысын басқаруды Қайдудың билігіне беру туралы шешім ұйғарылды. Таразда Қайдудың xa0қолшоқпарлары Бұқа-Темірдің (1272-1291 жж.) және Дуваханның (1291-1306 жж) монеталарының болуы — 30 жылдан аса уақыт қаланың өз алдына тәуелсіз дербес ел болып қалыптасқандығын көрсетеді. 1301 жылы Қайду қайтыс болғаннан кейін Тараз қаласы оның баласы Чапардың қарамағына өтті. Ал 1305 жылы төменгі Талас жерінің билігі Қайдудың үлкен ұлы Шахтың билігінде болып, ол бұл аймаққа сол кездің өзінде-ақ өзінің «Алтын Орда» ордасын орналастырып үлгерген болатын. Екі ағайындылар арасындағы жиі болған қақтығыстардың кесіріненxa0Талас жазығындағы қалаларxa0қайтадан күйреп, тонала бастады. 1307 жылы шағатайлық ханзадалар бұрынғы Қайду мемлекетін талқандап қиратты. «Алтын Ор- даны» жермен-жексен етіп ыдыратып жіберді. 1310-1318 жылдары Есен-Бұға таққа отырған кезде Қайду мемлекетінің көп жерлері Шағатайлардың жері болды.

Тараз қаласында 1311-1312 жылдары қатты металдан (аэнопиграфический) жасалған теңгелердің шығарылуы сол кезеңдерде осы өлкенің тұрғындарының арасында өзара алауыздық тартыстар болғандығын көрсетеді. Осындай тартыстардың кесірінен керек десеңіз Есен-Бұғаның ордасының өзі тасталқан болған. Ары қарайғы деректерде 1316 жылы Есен-Бұға Тараз қаласына дейін келгендігі айтылады. 1318 жылы Есен-Бұға өмірден өткеннен кейін, билік оның баласы Кебектің қолына өтіп, қалада соның атынан теңге (монета) шығарылды. 1326 жылы Кебектің өлімінен кейін, Тараз қаласын оның інісі Тармашырын басқарды. 1326-1334 жылдар аралығында соның атынан теңге басып шығарылып отырылған.

Әл-Омаридің (1348 жылы қайтыс болған) Мауераннахр мен Алмалыққа дейінгі бағытты сипаттаған кезінде Тараз қаласын Түркістан облысының аумағында негізі қаланған Янги деп көрсетеді, бұл екі қала бір-бірінен 1 фарсах ара қашықтықта орналасқан деп жазады. 1434 жылы Жетісу билігі шағатай ұлысының мұрагер ұрпағы Есен-Бұғаның қарамағына өтеді. Соның кезінде Шу-Талас өзенінің солтүстік- шығысында Керей мен Жәнібектің басшылығымен 200 000-ға жуық қазақтар қоныстанған болатын. Мұхаммед Хайдар XVI ғасырдың 20-шы жылдары Талас жазығындағы қалалар туралы былай деп жазады: «Янгы — бұл Моғолстандағы белгілі мекен, Мауераннахрда Янгыдан келген көптеген кісілер бар, олардың барлығын Янгылын деп атайды. Янгы деп аталатын алқап белдеуінде көптеген қалалардың. мұнаралар мен медреселердін орындары бар, солардын ішіндегі өзге қалалардан бөлек Янгы қаласы жақсы сақталып қалған. Янгы деп отырған қаламыз-Тараз қаласының «моңғолша» атауы болуы әбден мүмкін» деп жазады.

Бертін келе 1512 жылы Талас пен Сайрам жерінде қазақтың Қасым ханы билік құрды. Мұхаммед Хайдардың мәліметінше, қазақ халқының саны сол кездері миллионға (I 000 000) жуық,xa0 ал Қасым ханда 300 000-ға дейін жауынгер болған. 1537 жылы Убайдаллах- Шейбанид қазақтар туралы «қаптаған үлкен жауынгерлер тобымен Сайрам өзенінің жағасына жылжып келеді» деп сипаттаған. Ал 1755 жылы Жетісуда өзінің бұрынғы 1815-1858 жылдары Талас жазығынын барлық жері Қоқан хандығының билігіне өте бастады. Кейінірек Тараздың маңында монументалды архитектуралық құрылыстар салынып, төбесінде күмбезі бар шығыс түріндегі моншалар, күрделі суландыру жүйесі жолға қойыла бастады. Мысалы, 1856 жылы Исламды насихаттаушылар XII ғасырда салынған Қарахан кесенесі туралы аңыздарды пайдалана отырып, керемет ескерткіштің орнына ішінде баспалдағы және екі мұнарасы, күмбезі бар жаңа кесене тұрғызды. Бұл жаңа кесене «Әулие-ата» деген ежелгі атауын сақтап қалды, кейіннен қала осы атаумен аталды. 1864 жылғы 4 маусымдағы Патша Үкіметінің әскерлері жаулап алғаннан кейін Әулие-ата қаласы Сырдария облысының уездік қаласы ретінде бірікті. 1938 жылы қазақтың ұлы ақыны Жамбылдың атымен Джамбул аталды. Ал 1997 жылы 8 қаңтарда ҚР Президенті Жарлығымен ежелгі аты қайтарылып, Тараз аталды. Осы келтірілген тарихи деректер мен ғылыми дәйектер Тараздың терең тарихын танытып, мазмұндылығын анықтауға өлшем бола алады.

xa0 xa0xa0Нұрхат Серікбаев,

Жамбыл облысы әкімдігінің мәдениет,

мұрағаттар және құжаттама басқармасының

«Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына

келтіру дирекциясы» КММ директорының орынбасары

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Жамбыл — Тараз. — 2015. — 11 қараша(№46). — 5 бет.xa0xa0xa0xa0xa0xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0xa0

Жауынгер, жазушы Кемел Тоқаев қаламының қарымы Жамбыл өңірі тарихында

xa0 xa0xa0xa0xa0 xa0 xa0Жазуғаxa0кіріспесxa0бұрынxa0Кемелxa0ағаxa0Тоқаевтыңxa0өмірбаянынаxa0үңілдім.xa0Талдықорғанxa0облысыныңxa0Қараталxa0ауданынаxa0қарастыxa0Кәлпеxa0ауылындаxa01923xa0жылыxa02xa0қазандаxa0дүниегеxa0келгенxa0жампозxa0екіншіxa0дүниежүзілікxa0соғыстыңxa0жауынгеріxa0атаныпxa0таxa0үлгеріпті.xa0Соғысxa01941xa0жылыxa0басталдыxa0десек,xa0жиырмағаxa0толар—толмасxa0шағындаxa0кейіпкеріміздіңxa0№226-шыxa0атқыштарxa0дивизиясыxa0сапында,xa0оданxa0кейінxa07-шіxa0гвардиялықxa0танкxa0полкініңxa0құрамындаxa0Сталинград,xa0Белоруссия,xa0Украинаxa0майдандарынаxa0қатысқанынxa0білеміз.xa0Қатысыпxa0қанаxa0қоймаған,xa0ерлікпенxa0соғысқан.xa0Сөйтіпxa0Ұлыxa0Отанxa0соғысыныңxa0Ixa0жәнеxa0IIxa0дәрежеліxa0ордендеріменxa0жәнеxa0«Ерлігіxa0үшін»xa0медаліменxa0екіxa0дүркінxa0марапатталған.xa0Соғыстанxa0оралғанxa0жауынгерxa0білімxa0майданындаxa0даxa0бақxa0сынап,xa0Алматыдағыxa0С.xa0М.xa0Кировxa0атындағыxa0Қазақxa0мемлекеттікxa0университетінxa01948xa0жылыxa0ойдағыдайxa0бітіріпxa0шығады.xa0Бізxa0танысқанxa0өмірбаяндаxa0болашақxa0қаламгердіңxa0жоғарыxa0оқуxa0орнынанxa0кейінгіxa0қызметіxa0«Лениншілxa0жас», «Қазақстанxa0пионері», «Социалистікxa0Қазақстан»xa0газеттерініңxa0редакцияларындаxa0өттіxa0депxa0жазылған.xa0Алxa01966-1977xa0жылдарxa0аралығындаxa0xa0«Қазақxa0КСРxa0Жоғарғыxa0Кеңесіxa0ведомостары»xa0депxa0аталатынxa0ресмиxa0басылымыныңxa0басxa0редакторлығыxa0қызметінxa0атқарып,xa0оданxa0кейінгіxa0ғұмырындаxa0Қазақстанxa0Жазушыларxa0одағыныңxa0әдебиxa0кеңесшісіxa0болдыxa0делінген.xa0Бірақxa0қаламгердіңxa0өмірбаяндарынxa0жалықпайxa0жинайxa0отырып,xa0оныңxa01948xa0жылыxa0Жамбылxa0облыстықxa0«Сталиндікxa0жол»xa0газетіндеxa0деxa0тілшіxa0бопxa0еңбекxa0еткеніxa0туралыxa0деректіxa0таптым.xa0Іздегенімxa0деxa0осыxa0болатын.xa0Өйткеніxa0соғысxa0жылдарыxa0Жамбылxa0қаласыныңxa0тұрғындарынxa0дүрліктіріп,xa0үрейінxa0ұшырғанxa0«Қараxa0мысық»xa0жайлыxa0хикаяныxa0бозбалаxa0кезімдеxa0басқаxa0емес,xa0тураxa0осыxa0Кемелxa0ағаxa0Тоқаевтыңxa0кітабынанxa0қызығаxa0оқығанxa0болатынмын.

xa0«ҚАРАxa0МЫСЫҚ»xa0ОҚИҒАСЫxa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0xa0

Ұмытпасам жинақтың аты «Тасқын» болатын. Кемел ағаны «шым-шытырық оқиғалы шығармалардың шебері» деген атақ пен даңқа бөлеген хикаятының бірі де, міне, осы «Қара мысық», яғни «Көшкен үйдің қонысы қайда?» деп аталатын көркем дүниесі еді.
Болашақ шығармасына жағрапиялық тұрғыдан алтын арқау болған хикаятының өмірге келуіне жазушының Жамбыл қаласында басталған ең алғашқы еңбек жолының да әсер етуі мүмкін. Хикаятында қала атын шартты түрде Н. қаласы деп жазудың орнына «Жамбыл қаласы» деп көрсетуі – қаламгердің осы өңірде өткен жыл, жыл жарым уақытын қатты бағалайтынын да білдірсе керек. Шығармаxa0басындағыxa0«Соғысxa0лебіxa0алыстағыxa0бұлxa0тынышxa0қалағаxa0даxa0жеткенxa0тәрізді.xa0Көшедеxa0жүрушілерxa0сирек,xa0еркекxa0аз…»xa0немесеxa0«Күнxa0жексенбіxa0еді.xa0Тұрғынxa0халықxa0жексенбініxa0«саудагерлерxa0күні», «базарлыxa0күн»xa0депxa0атайды.xa0Алыпсатарларxa0Ташкенттенxa0тасығанxa0жемістерінxa0жаймағаxa0салып,xa0көкбазардыxa0бірxa0қыздырыпxa0кететініxa0бар»xa0дегенxa0сөйлемдердіxa0оқыпxa0отырыпxa0«Бұлxa0қайxa0қалаxa0болдыxa0екен?»xa0депxa0ойлағанxa0оқырманxa0көпxa0кешікпейxa0«Жамбылxa0қаласынаxa0келгеліxa0беріxa0айданxa0ассаxa0да,xa0Евдокияxa0Кириловнаxa0осындайxa0жабырқауxa0мінезіненxa0танбады», «Сергиенкоxa0өзініңxa0телеграммасындаxa0қызыxa0менxa0әйелініңxa042-жылдыңxa0онxa0екіншіxa0январьxa0күніxa0Жамбылxa0станциясынаxa0жеткенінеxa0сендірген», «Атшабарxa0базарыныңxa0маңындаxa0жәнеxa0қаланыңxa0оңтүстік-шығысxa0бетіндеxa0жолданxa0шеткеріxa0жатқанxa0үйлерxa0бар»xa0депxa0келетінxa0сөйлемгеxa0кезxa0болады.xa0Дәлірекxa0айтсақ,xa0солxa0тұстағыxa0елxa0аузындағыxa0қорқыныштыxa0әңгімегеxa0айналып,xa0ағайындыxa0жазушыларxa0Аркадийxa0жәнеxa0Георгийxa0Александровичxa0Вайнерлердіңxa0«Қайырымдылықxa0дәуірі» («Эраxa0милосердия»)xa0хикаятыxa0менxa0кинорежиссер,xa0актерxa0Станиславxa0Говорухинніңxa0әйгіліxa0«Кездесуxa0орнынxa0өзгертугеxa0болмайды» («Местоxa0встречиxa0изменитьxa0нельзя»)xa0депxa0аталатынxa0көпxa0сериялыxa0шытырманxa0оқиғалыxa0фильмініңxa0сюжеттерінеxa0арқауxa0болғанxa0«Қараxa0мысық»xa0оқиғасыныңxa0Мәскеудеxa0ғанаxa0емес,xa0бірxa0кездегіxa0Жамбылxa0қаласындаxa0даxa0болғанынxa0біліп,xa0таңданаxa0түседі.xa0Жазушыxa0хикаятыныңxa0кейxa0тұстарындаxa0«Ежелеп,xa0көзxa0талдыраxa0отырып,xa0оқығандағыxa0ұққаныxa0–xa0бірxa0полковникxa0Әулиеатағаxa0қонысxa0аударғанxa0семьясыныңxa0тағдырынxa0біліпxa0берудіxa0сұрайдыxa0екен»xa0деп,xa0қаланыңxa0ежелгіxa0тарихиxa0атауынxa0даxa0ескеxa0сапxa0қояды.xa0Шығармадаxa0Жамбылxa0өңірініңxa0жағрапиялықxa0көрінісіxa0оқиғаxa0өрісіxa0ұзарғанxa0сайынxa0кеңіненxa0суреттелеxa0береді.xa0Мысалы, «–xa0Сейілбек,xa0менxa0бұлайxa0ойламағанxa0едім.xa0Еңxa0алдыменxa0оныңxa0Шолақтауғаxa0барғанынаxa0таңданам.xa0Әрине,xa0олxa0бірxa0мақсаттыxa0көздеген»xa0дегенxa0диалогxa0пенxa0«Саудагерxa0Абуллаходжаевтыңxa0Шуxa0станциясындағыxa0жылпосxa0әрекетінxa0Жанғабыловxa0кейінxa0білді»xa0дегенxa0сөйлемxa0соныңxa0айғағы.xa0Диалогтаxa0аталғанxa0Шолақтауыңызxa0қазіргіxa0Қаратауxa0қаласы.

Шым-шытырықxa0оқиғаларғаxa0толыxa0шығармаларынxa0қызығаxa0оқиxa0отырыпxa0қаламгерxa0Кемелxa0Тоқаевтыxa0қазақxa0әдебиетініңxa0классигіxa0Сәкенxa0Сейфуллинніңxa0«Бандыныxa0қуғанxa0Хамитынан»xa0кейінгіxa0шытырманxa0оқиғалыxa0әңгіме,xa0хикаяттардыңxa0шеберіxa0екенінxa0мойындайсың.xa0Оныңxa0кеңесxa0чекистерініңxa0өміріxa0менxa0қызметінеxa0арналғанxa0көптегенxa0шығармаларыxa0Қазақстанxa0Жазушыларxa0одағыxa0менxa0Қазақxa0КСРxa0Ішкіxa0істерxa0министрлігіxa0жариялағанxa0әдебиxa0бәйгелердеxa0біріншіxa0бәйгеxa0алып,xa0төртxa0мәртеxa0лауреатxa0атанғанынаxa0қызығасың.xa0Хикаяттарменxa0біргеxa0«Қызылxa0комиссар», «Қылмыскерxa0кім?»xa0жәнеxa0«Сиқырлыxa0сырлар»xa0аттыxa0пьесаларxa0жазғанxa0еңбекқорлығынаxa0даxa0тәнтіxa0боласың. 1954xa0жылыxa0Алматыдағыxa0ҚМКӘБxa0баспасынанxa0шыққанxa0«Жұлдыздыxa0жорық»xa0әңгімелерxa0жинағынанxa0бастапxa0«Болашақxa0туралыxa0ойлар», «Түндеxa0атылғанxa0оқ», «Тасқын», «Арнаулыxa0тапсырма», «Сарғабандаxa0болғанxa0оқиға», «Таңбалыxa0алтын», «Соңғыxa0соққы», «Солдатxa0соғысқаxa0кетті», «Ұясынанxa0безгенxa0құс»xa0аттыxa0кітаптарыxa0қазақxa0жәнеxa0орысxa0тілдеріндеxa0миллиондағанxa0таралымменxa0жарықxa0көргенінеxa0сүйсінесің.xa0Еңбегіxa0ешxa0болмайxa0көзіxa0тірісіндеxa0Қазақxa0КСРxa0Жоғарғыxa0Кеңесіxa0менxa0КСРОxa0Ішкіxa0істерxa0министрлігініңxa0Құрметxa0грамотасыменxa0марапатталғанынаxa0тәубеxa0дейсің.

xa0КИНОРЕЦЕНЗИЯШЫxa0КЕМЕЛxa0ТОҚАЕВ

Ендіxa0архивxa0материалдарынаxa0жүгінейік.xa0Өткенxa0ғасырдыңxa040-шыxa0жылдарыxa0сталиндікxa0жекеxa0басқаxa0табынушылықxa0саясатыныңxa0салдарынанxa0Жамбылxa0облыстықxa0бүгінгіxa0«Ақxa0жол»xa0газетіxa0«Сталиндікxa0жол»xa0депxa0аталған.xa0Соғыстанxa0дінxa0аманxa0оралып,xa0жоғарыxa0оқуxa0орнынxa0тәмамдап,xa0шығармашылықxa0еңбекxa0жолынxa0жаңаxa0бастағанxa0журналистxa0Кемелxa0Тоқаевтыңxa0«Жасxa0гвардия»xa0депxa0аталатынxa0кинорецензиясыxa0бізxa0айтыпxa0отырғанxa0газеттіңxa01948xa0жылғыxa024xa0октябрьдегіxa0нөмірінеxa0(№213 (2524)xa0жарияланыпты.xa0Жазушыxa0мұрасынxa0іздегенxa0мыңболғырларxa0үшінxa0асаxa0құндыxa0дерекxa0екенінxa0ескереxa0отырып,xa0мақаланыxa0қаз-қалпындаxa0жариялауғаxa0тырыстық.

xa0«ЖАСxa0ГВАРДИЯ»

1942 жыл. Краснодон. Шахтерлердің шағын поселкесі. Жаздың шуақты күні. Әр жерде қалқыған ақша бұлттар көрінеді. Поселкені баса өткен сым тартқан ұзын бағаналардың бойымен ақ көйлек киген екі қыз жүгіріп келеді. Екіxa0қыздыңxa0қатарласаxa0жүгіруіxa0–xa0қанатынxa0жаңаxa0жайып,xa0ұшуxa0сапарынаxa0шыққанxa0аққуxa0тәрізді.xa0Оларxa0арықxa0жағасындағыxa0гүлxa0теріпxa0жүргенxa0жолдастарынаxa0келеді.xa0Ульянаxa0бастағанxa0бірxa0топxa010-кластыңxa0қыздарыxa0далаxa0еркесіxa0–xa0өзенxa0бойындаxa0гүлдерxa0теріп,xa0арықxa0жағасынаxa0барыпxa0отырады.xa0Олардыңxa0әңгімесіxa0өзініңxa0сүйіктіxa0мектебіxa0туралы.

Немісxa0самолеттеріxa0моторыныңxa0даусыxa0әлсін-әлсінxa0естіледі.xa0Бұлxa0алдағыxa0сұрапылxa0күндердіңxa0болатындығынxa0көрсеткендей.xa0Осыxa0кездеxa0шаң-түтініxa0араласып,xa0аспанғаxa0атылғанxa0бірxa0заттыңxa0қопарылғанxa0дыбысыxa0естілді.xa0Гүлxa0теріпxa0жүргенxa0қыздарxa0қайтаxa0жүгіріпxa0келгендеxa0еңxa0алдыменxa0бұзылғанxa0шахтаныxa0жәнеxa0тылғаxa0көшугеxa0асығып,xa0астан-кестеңxa0болыпxa0жатқанxa0адамдардыxa0көреді.

Міне, Александр Фадеевтің романы бойынша түсірілген «Жас гвардия» кино-романы осылай басталды. Кино-роман Краснодонның шахтерлар поселкесіндегі комсомолдың подпольялық ұйымына қатысушы «Жасгвардеецтердің» немістерге қарсы жұмысын көрсетеді, табандылықпен жүргізген күрес жолдарын баяндайды.
Отан соғысындағы жас совет патриоттары ерліктің, батырлықтың тамаша үлгілерін көрсетті, мәңгі өшпес даңққа бөленді. Александр Матросов, Зоя Космодемьянская, Лиза Чайкина, Әлия Молдағұлова, Мәншүк (Мәнсия) Мамедованың есімдері әрбір совет адамына белгілі, жақын. Сол сияқты артына мәңгі өшпес із қалдырған Краснодонның «Жасгвардеецтері» Олег Кошевой, Ульяна Громова, Люба Шевцова, Сергей Тюленин, Иван Земнюховтың ерлік істеріне совет халқы ерекше сүйсініп, оларды мәңгі есінде сақтайды.

Ленин-Сталин партиясы тәрбиелеп өсірген жас совет патриоттарының Отан соғысындағы өжеттік, батырлық, тапқырлық істерін және олардың рухани күшінің жоғарылығын көрсетуге бағытталған талай өлеңдер, дастандар, әңгімелер, повестер жазылды. Соның ішіндегі ең көрнектілерінің бірі – Краснодонның «Жасгвардеецтері» туралы жазылған Фадеевтің «Жас гвардия» атты романы болды. Фадеев өзінің романында комсомолдың подпольялық ұйымына қатысушы жастардың ерлік істерінің, олардың Советтік Отанына шексіз берілген образын шебер көрсете білді.

Бірақ, Фадеевтің романы кемшіліктен де құр емес еді. Романға жазылған сында Қызыл Армияның қаһармандық ерлік істерінің үстірт көрсетілгендігі және немістердің зұлымдығын, бейбіт халықты азапқа салған зорлығын көрсетудің орнына олардың хайуандық істерін суреттеуге көбірек орын берілгендігі, әсіресе, комсомолдың подпольялық ұйымына большевиктік партияның басшылық рөлі көрсетілмегендігі айтылған еді. Кино-романның сценарийін жазушы Сергей Грасимов бұл кемшіліктерді қайталамайды, ол романның оқиға желісін сақтай отырып, немістердің бейбіт халыққа істеген зорлығын және Отан соғысындағы большевиктер партиясының басшылық рөлін айқын көрсетеді. Мұны экраннан айқын көруге болады.

Облыстық партия комитетінің секретары Проценко жау қалаға келгенде, ендігі жұмыс саласын соғыс талабына сай жүргізу керек екендігін, сондықтан халықтың патриоттық қозғалысын ұйымдастыру керек екендігін өзінің серіктеріне айтады, алдағы халықтық қозғалыстың жоспарын жасайды, подпольяда қалатын адамдарға нұсқаулар береді, жергілікті халықтың партизандық қозғалысқа жаппай қатысуын көздейді. Осы кезде комсомол мүшесі Люба Шевцова Проценкоға келіп, өзін подпольялық ұйымда қалдыруын өтінеді. Проценко Любаға жұмыстың ауыр жағдайда жүргізілетіндігін, сондықтан қиыншылықта төзімділік, қысылшаң жағдайда – ұстамдылық, арбасуда – тапқырлық, шайқасуда – батырлық керек екендігін түсіндіреді. Люба Проценконың аталық қамқорлық кеңесіне риза болады.

Проценко өзінің көмекшілері арқылы комсомолдың подпольялық ұйымына үнемі басшылық етіп отырады. Валько (артист Бондарчук) Люба Шевцоваға шахтерлардың поселкесінде комсомолдардың подпольялық ұйымын құру туралы партия ұйымының нұсқауын тапсырады, подпольялық жұмысқа басшылық етуді Горький мектебінің оқушысы Олег Кошевойға тапсырғанын айтады. Сөйтіп фильмнің алғашқы көрінісінің өзі-ақ большевиктер партиясының халықты тылға көшіруді ұйымдастыруға, партизандар ұйымына, комсомолдың подпольялық ұйымына үнемі басшылық етіп отырғандығын айқын көрсетеді.

Неміс басқыншылары поселкеге басып кірген күні-ақ комсомол-жастар оларға қарсы аянбай күресу керек екендігін жақсы түсінеді. Неміс басқыншыларының поселкеге кірген күннің кешінде Сергей Тюленин өзінің бойына біткен өжеттік батылдығымен немістердің штабы орналасқан үйді өртейді. Сергей Тюлениннің ерлік ісі ертеңіне барлық достарына аян болады. Достары Сергейдің бұл өжеттік ісіне ортақ екенін білдіріп қуанса да, бірақ оған таңданбайды. Өйткені, олардың әрқайсысы неміс басқыншыларымен тек осылай күресу керек деп біледі. Мұнан кейін фильм – «Жасгвардеец» атанған комсомолдың подпольялық ұйымының жұмысын толық көрсетеді. Люба Проценконың нұсқауын жеткізгеннен кейін «Жасгвардеецтер» немістерге қарсы күресінің жоспарын белгілейді. Ең алдымен подпольялық ұйым штабындағы адамдарды іріктеп алу керектігі туралы Проценконың тікелей нұсқауын орындайды. Сенімсіздік білдірген Стаховичті (кейіннен «Жасгвардеецтердің» подпольялық ұйымының немістерге әйгілі болуы Стаховичтің сатылғандығынан болды) подпольялық ұйымының штабынан шығарады. Сөйтіп, штаб-тұтқындары босатуды, неміс складтарын, қоймаларын өртеуді өзінің керекті міндеті етіп алға қояды.

Ленин-Сталин партиясы тәрбиелеп өсірген совет жастарының социалистік Отанға жан-тәнімен берілгендігін, жауға деген өшпенділігін, опасыздарға мейірімсіздігін, рухани күшінің жоғары екенін Сергей Тюлениннің азғын Игнат Фоминді өлтіру керектігі туралы айтқан мына сөзінен де айқын көруге болады:

– «Мен оны өлтіруді ұсынамын. Және штабтың бұл істі маған тапсыруын өтінемін, неге десең, мен оны бәрібір өлтіремін…» – дейді.

Жас гвардия» кино-романы совет жастарының ерлік істерін көрсетіп қана қоймайды. Сонымен бірге неміс басқыншыларына қарсы күрестегі бүкіл совет халқының батырлық істерін сипаттайды. Күреске аттанған халықтың жүрегі – Москва, Сталин болады. Олар Октябрь революциясының 25 жылдық мерекесі күні сөйлеген көсеміміз Сталиннің данышпандық сөзін естіп зор қуанышқа бөленеді. Көсем сөзі подполья ұйымында жастарды, партизандық қозғалысқа қатысушы совет адамдарын күреске бұрынғыдан да гөрі жігерлендіре түседі.

Кино-роман «Жасгвардеецтердің» подпольядағы жұмысын, ерлік күресін бүкіл халықтық қозғалыспен ұштастырып отырады; оларды неміс басқыншыларына қарсы соғыстағы совет халқының жауынгер отрядының бір бөлігі етіп көрсетеді. Фильм партизандық қозғалыстың өрлеуін, «Жасгвардеецтердің» өжеттік қимылын көрсетумен қатар, неміс басқыншыларының бейбіт халыққа көрсеткен азабын, жазықсыз адамдарды өлтірген жауыздық істерін аз ғана көріністермен көңілге қонымды етіп береді.
Сол сияқты фильм мінез жағынан бір-біріне ұқсамайтын жастардың Отан бостандығы жолында ұйымшылдықпен бір кісідей жұмыс істегенін айқын көрсетеді. Мәселен, Олег – ұстамды, Уля – сөзге сараң, іске бейім, Люба – бір сырлы, сегіз қырлы, Сергей – өжет, Иван – ойшыл, Жора – қызуқанды болып көрсетіледі. Мұндай мінез жағынан алуан түрлі албырт жас жүректің бір тұтас болып бірігуі -өз Отанын шексіз сүйетіндігінің нәтижесі болып көрінеді.

«Жас гвардия» кино-романының жемісті болып шығуына оған қатысқан жас артистердің айтарлықтай еңбек сіңіргендігін, әсіресе постановкасын қоюшы Грасимовтың «Жасгвардеецтердің» образын жасаудағы зор жемісті қызметін ерекше атап өтуге болады. Герасимовтың бұл еңбегі Фадеев романының көшірмесі емес. Ол өз алдында, большевиктер партиясының басшылық рөлін айқын көрсетіп, «Жасгвардеецтердің» подпольялық жұмысын бүкілхалықтық партизандық қозғалысымен өте орынды ұштастырған.

«Жас гвардия» кино-романы комсомолдың 30 жасқа толу мерекесі алдындағы зор табыс және тамаша тарту болып табылады.

К. Тоқаев,

М. Орманбеков».

Газеттің осы нөміріне жауапты редактор ретінде Ғайса Сармурзин қол қойыпты. Еліміздегі қазақ баспасөзі үшін қадірлі журналист, жазушы Ғайса Сармурзин 1943-1959 жылдары Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінің редакторы болған. Өмірден 83 жасында өткен Ғайсекең ол кезде 44 жаста екен. Өмірдің тар жол, тайғақ кешуінен өткен тағдырлы қаламгердің «Өнеге», «Мейірім», «Өмір сабақтары» атты кітаптары жарық көргені белгілі. Ол қазақ өнерінің тарихы үшін де елеулі еңбек сіңірген. Мысалы, Ғ. Сармурзиннің орындауында Абайдың «Торы жорға», «Май түні» күйлерін 1984 жылы өнер зерттеуші У. Бекенов жазып алып, нотаға түсірген. 1985 жылы «Мәдениет және тұрмыс» журналының 8-нөміріне Ғ. Сармурзиннің «Абайдың күйі» атты мақаласы жарияланған. Міне, осы ардақты қаламгер соғыс сойқанын өз көзімен көріп, оқ пен оттың ортасынан аман-есен оралған 25 жастағы тілші Кемел Тоқаевтың «Жас гвардия» фильмі туралы сол кездегі кеңестік идеологияның саяси көзқарасы тұрғысынан жазылған кинорецензиясына қол қойып, оның болашақ шығармашылығына ақ жол тілепті.
Біз Кемел Тоқаевтың жазу мәнерін, сөз қолдану тәсілін осы газетте жарық көрген басқа жазбаларымен салыстыра отырып оқыған кезімізде кинорецензия астындағы қосалқы автор ретінде көрсетілген «М. Орманбеков» деген автордың шығармаға еш қатысы жоқ екенін байқадық. Оның үстіне газетте көп жыл қызмет істегендерге қосалқы авторлар «құпиясы» жақсы таныс. Өйткені журналистер ортасында мақаласына әріптесінің аты-жөнін қосу дәстүрі бар. Негізгі автордың аты-жөні бірінші тұратыны да белгілі. Мұнда да редакцияның сол ішкі дәстүрі сақталған сияқты. Сондықтан, бұл кинорецензияны Кемел Тоқаевтың қолымен жазылған шығарма деп санауға әбден болады. Біздің бұл пікірімізді оның өзі ғана қол қойып жариялаған келесі кинорецензиясы дәлелдей түседі. Ендеше, болашақ қарымды қаламгер Кемел Тоқаевтың 1948 жылы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде жарияланған «Алыстағы қалыңдық» деп аталатын кинорецензиясын «Жас гвардиясымен» салыстыра отырып оқиық.

xa0«АЛЫСТАҒЫ ҚАЛЫҢДЫҚ»

Пойыз зымырап келеді. Күн шұғыласына бөленген байтақ-кең дала, дөң-төбе, бау-бақшалар бірінен соң бірі көрініп, кейін қалып барады. Жұмсақ вагонның кішкене бөлмесінде майданнан қайтқан екі дос – түркмен жігіті Керім мен Дон жігіті Захар келе жатыр. Көп жыл түзде жүріп, ауылын әбден сағынған Керім сағатына қарап: «Захар, 25 минуттан кейін біз Түркменияда боламыз» деді. Бірақ, оның бұл сөзін Захар естіген жоқ, оның көзі ілініп кеткен еді. Ол түсінде майдандағы болған уақыйғаның бір қызықты, естен қалмас көрінісін көрді.

…Қыс. Орман іші. Советтік түркмениядан келген делегаттар майдандағы солдаттарға сыйлық әкеледі. Жас колхозшы қыз Гюзель Захарға ауыздығымен алысқан «қамыс құлақ, бөкен қабақ» арғымақты ұсынады. Бұл атты ауыл адамдары майданның ең батыр жігітіне бер деп Гюзельге тапсырған еді.

Міне, «Алыстағы қалыңдық» атты комедиялық көркем суретті фильм осылай басталады. Онда Захар мен Түркмен қызы Гюзельдің арасындағы өмірлік достық, өшпес махаббат осылай өріс алады.

Жеңіспен қайтқан достарды ауыл асыға күтеді. Захарды тынық Доннан бірнеше мың километр жердегі өзінің сүйген қызы Гюзель күтеді. Захар келісімен сағынып күткен Гюзельдің үйіне бірден барғанда болар еді. Бірақ, футбол туралы радиорепортажды құмартып тыңдап отырған телеграфист осы кезде Гюзельдің телеграммасын ұмытып, Захарға бермейді. Захар Гюзельдің телеграммасын асығып күткен еді. Телеграмманы көрмеген соң, Захар ойға қажып, тынық Донға қайтадан кетпекші болады.

Бірақ, досы Керімнің көңілін қимай, оның ауылына келді. Колхозды ауыл жеңіспен қайтқан жігіттерді зор қуанышпен қарсы алады. Бұлардың келген жолдарына кілем төсеп, жұпар иісті гүлге бөлейді. Захар өз үйіндегідей, зор қошеметке бөленеді. Керімнің әкесі колхоз председателі Алтыаға Захардың «алдамшы» Гюзельді ұмытуы үшін Жамалды оған қосуға әрекет жасайды. Ол өзінің баласы Керімнің Жамалды сүйетінін білмейді. Сөйтіп, оқиғаның желісі шиеленісіп дами түседі. Керім Жамалды ойлайды. Захар Гюзельді сағынады. Осы кезде Керім «Захар Жамалға ғашық, екеуі бір-бірін сүйеді» деген жалған ойға келеді. Ежелгі достығын бұзбау үшін Ашхабадқа кетеді. Гюзельдің шешесі, колхоз председателі Айбиби республикалық ат жарысында Керім күткен оның аты бірінші орынға ие болады деген үмітте болды. Бұл колхозға Алтыағаның өзі Керімді көмекке жіберген еді. Айбиби Керімді жібергені үшін Алтыағаға риза болады.

Иппадром алаңы. Халық ағылып келіп жатыр. Осы алаңда көптен бері көріспеген екі дос Керім мен Захар кездеседі. Захар Керімнің Жамалды сүйетінін білмейтін еді. Нақ осы арада Керім Жамалды сүйетінін айтады. Бұған қуанып Захар: –Жамал да сені сүйеді дейді. Бұларға бір-бірінің жұмбақ сырын түсініскен Гюзель мен Жамал да келеді. Екі шабандоз Керім мен Захар ат ауыстырып мінеді.

Жарыс басталды. Бұлардың ат ауыстырып мінгенін трибунада отырған Алтыаға мен Айбиби түсінбейді. Бұл жұмбақ, жарыс басталғаннан кейін, Захар мен Гюзельдің, Жамал мен Керімнің қосылып шаттық ән шырқауымен шешіледі. Міне, фильмнің қысқаша мазмұны осындай.

Фильмнің тақырыбы және негізгі арқауы – туысқандық, достық, махаббат, жолдастық. Достық, махаббат тек жалаң түрінде алынып қоймайды, совет адамдарының саяси-моральдық бірлігімен, туысқандық достығымен тығыз байланыстырылып отырады. Захардың түркмен қызы-кілемші Гюзельге деген махаббаты және әке-шешесі немістердің қолынан қаза тапқан Леня мен Ваняның түркмен баларымен бір үйдің адамындай болып, шаттық көңілмен өсуі көп ұлтты совет халқының туысқандық достығын, бірлігін сипаттады.

Фильмнің көрушіге әсерлі көркем болып шығуына және оның мазмұндылығына сценарийін жазушы, пастоновканы қоюшы және басты кейіпкердің бейнесін жасаған артистер зор еңбек сіңірген. Совет адамдарының достығын, махаббатын, бірлігін оның мәдени тұрмысын ешбір қосымшасыз шындық, таза күйінде көрсеткен.

Фильмнің сценарийін жазушы Е.Помещиков, Н.Рожков, В.Шкловский жолдастар советтік Түркмениядағы қуанышты күндердің бірін жақсы бере алған. Басты кейіпкерлердің образын жасаған артистер: Аман Құлмамедов (колхоз председателі Алтыаға) Алты Қарлиев (Керім), В.Нещипленко (Захар), А. Овезова (колхоз председателі Айбиби), С. Қылышова (Гюзель), М. Шафигулина (Жамал) жолдастар өз рөлдерін жақсы меңгеріп, фильмнің жақсы болып шығуына үлкен көмек көрсеткен. Әсіресе артист Алты Карлиев пен М. Шафигулина жолдастар өте шебер ойнап, совет жастарына тән кіршіксіз достықты, сүйіспеншілікті көңілге қонымды етіп тамаша көрсеткен.

Қорытып айтқанда, «Алыстағы қалыңдық» атты кинокартина совет адамдарын советтік патриотизмге, достыққа баулып, үйрететін, Отанымыздың көркейіп, гүлдене беруі үшін аянбай, қажырлылықпен еңбек етуге жұмылдыратын фильм. Қала халқы бұл фильмді зор ынтамен көруде.

К.Тоқаев».

«Сталиндік жол» газеті Кемел Тоқаевтың бұл кинорецензиясын 1948 жылы 18 август күнгі нөмірінде (№164 (2479) жариялапты. Газетке жауапты редактордың орынбасары Т. Оңғарбаев қол қойған. Біз әуестік жеңіп кино тарихы мен оқиғасын білу үшін оны тауып, көруге тырыстық.xa0Соның нәтижесінде фильмнің режиссері Евгений Иванов-Барков екенін білдік. Жанры комедия, мелодрама, музыкалық фильм. Ашхабад киностудиясында 1948 жылы түсіріліп, премьерасы сол жылдың 2 тамызы күні Мәскеуде көрсетіліпті. Ал арада 16 күн өткенде фильм туралы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде кинорецензия жарияланып отыр. Міне, қаламгер қарымдылығы дегенде осындай мысалмен мақтану керек шығар.

Жалпы, жауынгер, журналист Кемел Тоқаев «Сталиндік жол» газетіндегі қызметінде жүргенде күнделікті жарық көруге тиісті шаруашылық мақалаларынан бөлек дүниелерді жазуға да көбірек көңіл бөлгені көрініп тұр. Мысалы, оның «Алыстағы қалыңдық» деп аталатын мына кинорецензиясы соның дәлелі. Болашақ жазушы өзін көркем туындыға жетелейтін жолды сол кезде-ақ тапқан сияқты. Сонымен бірге, біз оны қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының ғана жампозы емес, қазақ кинорецензиясының да алғашқы қарлығашы деп айта алады екенбіз. Біз мысалға келтірген екі мақала Кемел қаламгердің қай жанрда болмасын емін-еркін құлаш сермейтінін анық байқатып тұр.

xa0ТІЛШІ ПАРЫЗЫ

«Сталиндік жол» газетінен Кемел Тоқаевтың тағы бірнеше мақаласын таптық. Оның біреуі «Қазақ орта мектебінде орыс тілін оқытуға көңіл бөлінсін» деп аталады. Бұл, сірә, кеңес өкіметі одақтас республикаларға орыс тілін оқытып, үйретуді қатаң тапсырған саяси науқанның бір тұсы болса керек. Демек, «орыс тілін неғұрлым тез білсек, солғұрлым коммунизмге тезірек жетеміз» деген Хрущев саясаты Сталин кезеңінен-ақ басталғаны білініп тұр. Тілші мақаласын қаз-қалпында ұсынып отырмыз.

«Қазақ орта мектебінде орыс тілін оқытуға көңіл бөлінсін

xa0Биылғы оқу жылында республикамыздың онжылдық 5 мектебінің 8-9-10 кластарында математика, физика және физкультура пәндерін орыс тілінде жүргізу тәжірибесі қолданылып отыр. Бұл мектептердің ішінде біздің Жамбыл қаласының Жамбыл атындағы онжылдық мектебі де бар.

Жамбыл атындағы онжылдық мектеп – республикамыздың қазақ мектептерінің ішіндегі көрнекті мектептердің бірі. Бұдан екі жыл бұрын мектептің 8-9-10 кластарында оқитын оқушылардың саны небәрі 144 бала болса, быйылғы жаңа оқу жылында бұл кластарда оқитын оқушылардың саны 256-ға жетіп отыр. Қазір екі-екіден 8-9-10 кластар бар. Бұл кластардағы кейбір пәндер, мәселен химия, физика, математика сабақтары орыс тілінде жүргізілуде.

Оқу жылы басталғанда бұл пәндерден сабақ беретін мұғалімдерді іріктеп алу жағынан ерекше көңіл бөлінді. Физика-математика сабағының оқытушысы Әджиева, химия сабағының оқытушысы Кузнецова жолдастар оқушылардың сабақты орыс тілінде жіте түсінуіне ерекше көңіл бөледі.

Алғашқы күндерде мектеп оқушылары біраз қиыншылықтарға кездесті. Оқушылардың көпшілігі орыс тілін жіте білмейтін еді. Олар жазу тақтасының алдында есеп шығарып, формулаларды жазды. Бірақ, бұл есептің қандай жолмен шығарылып отырғандығын ауызша көңілдегісін айтып бере алмайтын еді.

Оқытушы Әджиева, Кузнецова жолдастар оқушыларға өткен пәндерді терең түсінуіне көп күш жұмсады. Оқушылардың өз ойын орыс тілінде айтуға көмектесіп отырды. Жаңа сабақ бастарда өткен тақырыптарды сұрап, кемшіліктерін үнемі түзетіп отырды.

Оқу жылының басталғанына, міне 2,5 айға жуық уақыт өтті. Қазір оқушылардың басым көпшілігі өткен тақырыптарды орыс тілінде жақсы айтып бере алатын дәрежеге жетіп отыр.

Физика-математика сабақтарының орыс тілінде жүргізілуі оқушылардың жақсы білім алуына көмектесіп отыр.

Алайда, мектепте оқушылардың орыс тілін жақсы меңгеруіне барлық мүмкіншіліктер толық қолданылмай отыр. Жоғары кластарда орыс тілі сабағы нашар жүргізіліп келеді. Мәселен, оқытушы Хаустова, Камаев жолдастар оқушылардың орыс тілін жіте үйренуіне көңіл бөлмейді. Олардың дұрыс сөйлеп, жаттығуына зер салмайды.

Сол сияқты, мектепте (директоры Ибрагимов жолдас) орыс тілін жіте түсінуге көмектесетін әдебиет үйірмелері ұйымдастырылмаған.

Бұл сияқты кемшіліктерді түзетуге, орыс тілін оқытуға қалалық оқу бөлімі, мектеп директоры ерекше көңіл бөлуі керек.

К. Тоқаев».

Ол кездегі «ұ» әрпінің беліндегі көлденең сызықша әріптің үстінде тұрады екен. Біз бүгінде «сол сияқты» деп жазсақ, ол кезде «сол сыйяқты» деп жазыпты. Сол кезеңнің басқа да ерекшеліктері мақаладан анық көрініп тұр. Болашақ жазушы Кемел Тоқаевтың тілші ретіндегі еңбегін танытатын тағы бір мақаласы «Қордайда егін жыйнау, астық тапсыру қарқыны неге баяу?» деп аталады. Бүгінде майдангерлерден қалған әрбір жәдігер, әрбір сөз қастерлі. Сондықтан Кемел Тоқаевтың қаламгерлік жолының ең алғашқы бастауларынан сыр шертетін бұл мақаланы да оқырмандар назарына қаз-қалпында ұсынайық.

«Қордайда егін жыйнау, астық тапсыру қарқыны неге баяу?

xa0Қордай ауданының еңбекшілері биыл егінді бітік өсірді. Колхозшылар бітік егінді дер кезінде шашпай-төкпей, ысырапсыз жыйнап алу үшін, мемлекетке астық тапсыру жоспарын мерзімінен бұрын орындап шығу үшін аянбай еңбек етті. Соның нәтижесінде ауданның бірқатар колхоздары мемлекет алдында бірінші парызы – астық тапсыру жоспарын мерзімінен бұрын орындап шықты. «Жаңатұрмыс» ауыл шаруашылық артелінің мүшелері (председателі Қожабергенов) мемлекетке жоспардан тыс көптеген астық өткізді.

Бірақ, ауданның көптеген колхоздарында егін жыйнау, мемлекетке астық тапсыру жұмыстарының қарқыны өте баяу болып отыр. Буденный атындағы ауыл шаруашылық артелі (председателі Береговой жолдас) мемлекетке астық тапсыру жоспарын небәрі 51 процент қана орындап отыр. Колхоз басшылары және ондағы партия ұйымы (секретары Красота жолдас) піскен егінді дер кезінде орып алып, тез бастыру, сөйтіп мемлекетке астық өткізу жоспарын мерзімінен бұрын орындап шығу жұмысына кәсіпшілікті әлі жұмылдыра алмай отыр. Соның салдарынан бірнеше ондаған гектардың егіні әлі күнге дейін орылған жоқ. Дән жел қағып ысырап болуда.

Сол сияқты «Талапты» (председателі Тәжиев жолдас) және Молотов атындағы (председателі Мейірманов жолдас) колхоздары да мемлекетке астық тапсыру жоспарын орындаған жоқ. Әсіресе, Талапты колхозында егін жыйнау, мемлекетке астық өткізу қарқыны өте баяу. Колхозда 59 коммунист бар. Бірақ, партия ұйымының секретары Бөлтіріков жолдас коммунистерді астық дайындау жұмысына жұмылдыра білмей отыр. Көптеген коммунистер шаруашылық жұмыстарына тікелей қатыспайды. Колхозда астық тапсыру жұмысына бар мүмкіншіліктер пайдаланылмайды. Соның салдарынан колхоз астық тапсыру жоспарын небәрі 80 процент қана орындады. Роза Люксембург атындағы колхозда да жағдай осындай.

Бұл колхоздарды егін ору, мемлекетке астық өткізу жұмыстарының нашар жүргізілуіне колхоз басшыларымен қатар, Үспенекі МТС-нің директоры Елисеев жолдас та жауапты.

МТС, колхоздарда егінді ору, бастырып беру жұмысын 25 күн ішінде аяқтауға міндеттенген еді. Бірақ, бұл алған міндеттемені бірде-бір колхозда орындамай отыр. Колхоздарда комбинаттардың көбі қарап тұрады, комбайынның жұмыс істегенінен қарап тұрғаны көп.

МТС-те еңбек тәртібі нашар. Комбайынды жөндеуге бөлінген адамдар жұмысын сапалы етіп өнімді істемейді. Соның салдарынан кейбір колхоздарда комбайындар 15-20 күн бойы жұмыс істемей бос қарап тұрған. Кейбір механиктер, мысалы, Нудга мен Елисеев дегендер комбайынды жөндемей, колхоздың астығын ұрлаған. Бұзылған комбайынды жөндеп іске қосуға МТС директоры Елисеев жолдас ешбір шара қолданбайды. Комбайындардың жөнді пайдаланылмауының салдарынан, көптеген колхоздарда піскен егін жыйналып алынбай ысырапқа ұшырауда. Молотов атындағы МТС 25 күнде орып бітіріп беруге міндеттеген болса екі айдың ішінде небәрі одан 400 гектар егін орған. Мұның себебін сұрағанымызда, Елисеев:

«МТС-тің күшін қазір егін жыйнаудан гөрі басқа жұмыстарға көбірек аударып жатырмыз, егін ору жұмысы өте баяу, біз жоспарымызды орындай алмаймыз, басқа жұмыстар МТС-ке пайдалырақ» деді.

Ауданның кейбір колхоздарын да бақылаудың жоқтығынан колхоз астығын ұрлаушыларға жол берілген. Мысалы, Сталин атындағы колхозда Лаахунов деген біреу колхоздың 15 центнер астарын ұрлап, оны 9,300 сомға сатқан. Осы колхоздағы партия ұйымының секретары Самақов жолдас Лаахуновтың қылмысты істерін біле тұрса да, оған дер кезінде шара қолданбаған және колхозшыларды егін жайлау, мемлекетке астық тапсыру сияқты аса маңызды істе жұмылдыра алмай отыр. Соның салдарынан колхоз мемлекетке астық тапсыру жоспарын небәрі 60 процент қана орындады.
Көптеген колхоздарда астық тапсыру қарқыны мүлде баяу. Панфилов атындағы ( председателі Пантузов, «Комос» (председателі Леведов жолдас) колхоздарында астық тапсыру жоспары небәрі 57 процент қана орындалып отыр. Сол сыяқты «Қаракемер» (председателі Тәжиев жолдас), «Күн батыс» (председателі Қошымбаев жолдас) колхоздарында және № 96 жылқы заводында (директоры Почитаилов жолдас) мемлекетке астық тапсыруға басшылық нашар. № 96 жылқы заводы астық тапсыру жоспарын небәрі 35 процент қана орындады.

Ауданның бірсыпыра колхоздарында егін ору, оны маялау, бастыру жұмысы жөнді ұйымдастырылмаған. «Комос» колхозында 250 гектар жердің егіні орылмаған. Орылған егіннің 20 проценті ғана маялаған. Сол сыяқты «Красный рысоров» колхозында орылған 131 гектар егіннің 21 гектары ғана маяланған.xa0Сталин атындағы және «Путь к социализму» колхоздарында да жағдай осындай.

Ауданда бастырылған астықты жеткізу жұмысында көптеген олқылықтар бар. Ауданның машина-транспортты басқарушылары Дельнов, Анисимов жолдастар жүк машиналарын астық тасуға дайындамаған. 22 жүк машинаның небәрі 10-ы ғана жұмыс істейді. Көптеген машиналар бензиннің жоқтығынан және дұрыс жөнделмегендіктен жиі-жиі тоқтайды. № 96 жылқы заводының астық тиелген № 35-28 автомашинасы 10 сағат бойы далада бұзылып жүрмей тұрған.

Әрбір колхозда аудандық партия комитетінің басқа да басшы орындардың жіберген өкілдері бар. Бірақ, олардың кейбіреулері егін ору, мемлекетке астық тапсыру ісінде колхоз басшыларына, ондағы партия ұйымына нақты көмек көрсетпей жүр. Қарақоңыз ауыл советіндегі өкіл Інкәрбаев жолдас бірде-бір рет егін даласына, не қырман басына барып көрмеген, бақылау жүргізбеген.

Қордай аудандық партия комитеті мен аудандық совет атқару комитеті егінді ысырапсыз жыйнап алу, мемлекетке астық тапсыру жұмысын тез аяқтау жөнінде бірнеше рет құлаш-құлаш қаулылар алды. Бірақ, бұл қаулылардың орындалуын тексермейді, бақылау жүргізбейді. Олар Чапаев, Буденный атындағы колхоздарда егін жыйнаудың жайы туралы мәселе қарап қаулы алды. Бірақ, бұл колхоздарда егін ору, мемлекетке астық тапсыру жұмысының қарқыны көтерілген жоқ. Мұның бәрі де аудан басшыларының егін жыйнау, әсіресе астық дайындау ісіне тыңғылықты басшылық етпей отырғанын ыспаттайды.

К. Тоқаев».

xa0Міне, сонау қырқыншы жылдардағы сарғайған газет тігінділерін парақтап отырып тапқан дерегімізге келтірген дәйегіміз осы. Мұны біз – орденді жауынгер, қаламы қарымды жазушы Кемел Тоқаев өмірбаянының айтылмай қалған тұсындағы олқылықты толықтыруға әбден лайық жаңалық деп білеміз. Қазақ әдебиетіндегі детектив жанрының болашақ шеберінің Жамбыл өңіріндегі тілшілік өмірін босқа өткізбегеніне, керісінше жазушылық кәсіптің әліппесін үйрену үшін ерінбей-жалықай ел ішін аралап, қалам қарымын қай жанр болмасын сынап көргеніне куә болдық.

Қаламгер боламын деген бүгінгі ұрпақ үйренер үлгі де осы.

Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

Ақ жол. – 2015. – 17 ақпан(№20). – 5 б.

xa0xa0

Жауынгер, жазушы Кемел Тоқаев

xa0Жазуға кіріспес бұрын Кемел аға Тоқаевтың өмірбаянына үңілдім. Талдықорған облысының Қаратал ауданына қарасты Кәлпе ауылында 1923 жылы 2 қазанда дүниеге келген жампоз екінші дүниежүзілік соғыстың жауынгері атанып та үлгеріпті. Соғыс 1941 жылы басталды десек, жиырмаға толар-толмас шағында кейіпкеріміздің №226-шы атқыштар дивизиясы сапында, одан кейін 7-ші гвардиялық танк полкінің құрамында Сталинград, Белоруссия, Украина майдандарына қатысқанын білеміз. Қатысып қана қоймаған, ерлікпен соғысқан. Сөйтіп Ұлы Отан соғысының I және II дәрежелі ордендерімен және «Ерлігі үшін» медалімен екі дүркін марапатталған. Соғыстан оралған жауынгер білім майданында да бақ сынап, Алматыдағы С. М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін 1948 жылы ойдағыдай бітіріп шығады. Біз танысқан өмірбаянда болашақ қаламгердің жоғары оқу орнынан кейінгі қызметі «Лениншіл жас», «Қазақстан пионері», «Социалистік Қазақстан» газеттерінің редакцияларында өтті деп жазылған. Ал 1966-1977 жылдар аралығында xa0«Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі ведомостары» деп аталатын ресми басылымының бас редакторлығы қызметін атқарып, одан кейінгі ғұмырында Қазақстан Жазушылар одағының әдеби кеңесшісі болды делінген. Бірақ қаламгердің өмірбаяндарын жалықпай жинай отырып, оның 1948 жылы Жамбыл облыстық «Сталиндік жол» газетінде де тілші боп еңбек еткені туралы деректі таптым. Іздегенім де осы болатын. Өйткені соғыс жылдары Жамбыл қаласының тұрғындарын дүрліктіріп, үрейін ұшырған «Қара мысық» жайлы хикаяны бозбала кезімде басқа емес, тура осы Кемел аға Тоқаевтың кітабынан қызыға оқыған болатынмын.

xa0
xa0

«Тарих-и Рашиди»-ден тәуелсіздікке дейін